Αναζήτηση στην Κοινότητα

Το 1980, δύο δηλαδή χρόνια μετά την κυκλοφορία της στην Ιταλία, ο εκδότης Αστέρης Δεληθανάσης κυκλοφορεί μια σειρά παιδικών βιβλίων σε σενάριο και σχέδιο του γνωστού Ιταλού δημιουργού κόμικ Altan. Κάθε βιβλίο είχε τον δικό του τίτλο και δεν αναγράφεται πουθενά κάποιος τίτλος Σειράς, οπότε το "Παιδικά Βιβλία Altan" είναι δικό μου. Από τα δύο εξώφυλλα που έχω ανεβάσει, το "πέτα, πουλάκι" είναι Β' έκδοση που κυκλοφόρησε το 1984, και το "κολύμπα, ψαράκι! είναι Γ' έκδοση που κυκλοφόρησε το 1985. Συνολικά κυκλοφόρησαν 9 βιβλία: 1. πέτα, πουλάκι! 2. η λαμπρίτσα, η ατσίδα! 3. στην ακρογιαλιά 4. έρχεται το φθινόπωρο 5. χιονίζει 6. γυρίζουν τα χελιδώνια 7. κολύμπα, ψαράκι 8. τρέχα, μπαλάκι 9. ιπποπόταμε, ξύπνα!

Στο Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο Αθηνών, στο πλαίσιο των προφεστιβαλικών εκδηλώσεων του ComicdomCon Athens 2025, συναντήσαμε τον μεγάλο ιταλό πολιτικό σκιτσογράφο και κομίστα Φραντσέσκο Τούλιο Αλτάν. Γεννημένος το 1942, με βινιέτες και κόμικς που συνδυάζουν γκροτέσκο χιούμορ, κοινωνικοπολιτική σάτιρα, σουρεαλισμό και μια συνειδητότητα του πεπερασμένου, καθιερώθηκε ως ο σημαντικότερος πολιτικός γελοιογράφος της Ιταλίας. Στην Ελλάδα τον μάθαμε μέσα από τις σελίδες των περιοδικών «Βαβέλ» και «Παρά Πέντε». Από τα χαρακτηριστικά του κόμικς με τον Κολόμπο και την αντα μέχρι τη λατρεμένη στην Ιταλία παιδική του ηρωίδα, τη σκυλίτσα Πίμπα, η δουλειά του Αλτάν ανατρέπει τις συμβάσεις και αποκαλύπτει την ανθρώπινη φύση. Η συζήτησή μας προσπάθησε να ανατρέξει τη συνολική του πορεία, το υπόβαθρο, τις επιρροές και τις επιδιώξεις του, ενώ κατέληξε στο σήμερα σε ό,τι αφορά την επικαιρότητα και τη γελοιογραφία, με τις απαντήσεις του Αλτάν να μας αποκαλύπτουν ότι για τον ίδιο το χιούμορ πρέπει να έχει και συναισθηματική νοημοσύνη. Κύριε Αλτάν, μου αρέσει ο τρόπος που η δουλειά σας, από τα σκίτσα ως τα κόμικς, εμπεριέχει με κάποιον τρόπο κάτι το παράλογο. Στις πρώτες μου δουλειές υπάρχουν στοιχεία σουρεαλισμού, πριν όμως όλο αυτό να εξελιχθεί σε κανονική δουλειά. Εσείς ωστόσο μιλάτε για το παράλογο. Υπάρχει όντως το παράλογο. Βγαίνει αυθόρμητα. Άλλωστε ο παραλογισμός είναι η ομορφιά της ύπαρξης. Πώς σας αρέσει να σας αποκαλούν ως καλλιτέχνη; Προτιμώ το σκιτσογράφος (στα ιταλικά, βινιετίστας), γιατί δουλειές όπως τα παλιά μου βιβλία κόμικς έχω πολλά χρόνια να κάνω. Είναι εξαιρετικά κουραστική η δουλειά του κομίστα για μένα πια. Είπατε πριν ότι το παράλογο προκύπτει αυθόρμητα. Πιστεύετε πως όσα ζούμε δεν βγάζουν νόημα; Ελπίζω ότι βγάζουν νόημα. Βέβαια μερικές φορές έχω αμφιβολίες, ειδικά τον τελευταίο καιρό. Έχετε σχεδιάσει βιβλία για παιδιά, βινιέτες, κόμικς, πολιτικές γελοιογραφίες. Ποια η μεγαλύτερη πρόκληση στο να περνάτε από το ένα είδος στο άλλο; Δεν το αντιμετωπίζω ως πρόκληση. Έκανα πράγματα τα οποία άλλοι έκαναν καλύτερα από μένα. Βασικά, όπως όλοι, μιμούμουν ανθρώπους που θαύμαζα. Στην πορεία ο καθένας βρίσκει τον δρόμο του. Συνεπώς δεν είναι πρόκληση. Έπειτα, όσο περνάει ο χρόνος, δεν αντιμετωπίζω τίποτα ως πρόκληση. Επιρροές που διαμόρφωσαν τη δουλειά σας; Είναι πολλοί αυτοί που θαυμάζω, αλλά σε ό,τι με αφορά ψάχνω πάντα το χιούμορ με μια διάσταση σχεδόν γκροτέσκα. Ίσως είμαι πιο κοντά στους αντεργκράουντ αμερικανούς δημιουργούς όπως ο Ρόμπερτ Κραμπ ή στους γάλλους δημιουργούς που τότε δημοσίευαν στο περιοδικό «Hara-Kiri» [σ.σ.: «Hara-Kiri» ήταν ένα γαλλικό σατιρικό περιοδικό και εφημερίδα, πρόδρομος του «Charlie Hebdo». Κυκλοφόρησε από το 1960 έως το 1989, με την εβδομαδιαία έκδοσή του («Hara-Kiri Hebdo») να απαγορεύεται από τη γαλλική κυβέρνηση το 1970, λόγω μιας αμφιλεγόμενης σάτιρας για τον θάνατο του προέδρου Σαρλ ντε Γκωλ. Ως αντίδραση, οι βασικοί συντελεστές του δημιούργησαν το «Charlie Hebdo». Στο «Hara-Kiri» δημοσίευσαν, μεταξύ άλλων, οι Ζορζ Βολίνσκι και Ρεζέρ, καθώς και άλλες εμβληματικές μορφές της γαλλικής γελοιογραφίας και σάτιρας], ακόμα και το σχέδιο των οποίων ήταν επιτηδευμένα άσχημο. Προτιμάτε περισσότερο κάποιο από τα είδη με τα οποία έχετε καταπιαστεί; Σίγουρα αγαπώ ιδιαίτερα την Pimpa. Με διασκέδαζε πολύ αυτού του είδους η δουλειά. Όμως τρέφω ιδιαίτερη νοσταλγία για τις ιστορίες κόμικς που δημιούργησα γιατί με διασκέδαζαν πολύ και απαιτούσαν πολλή ενέργεια, που δυστυχώς δεν έχω πια. Είναι πολύ βαριά και απαιτητική δουλειά. Φέτος η παιδική σειρά σας, η Pimpa, έκλεισε τα 50. Το ξεκινήσατε για το παιδί σας. Το συνεχίζετε για μισό αιώνα. Πώς είναι όλη αυτή η πορεία; Ναι, είναι αλήθεια, το ξεκίνησα παίζοντας με την κόρη μου, η οποία παρεμπιπτόντως έκλεισε φέτος τα 53 της χρόνια και η Pimpa τα 50. Μετά το συνέχισα για το περιοδικό «Corriere dei Piccoli» και πλέον υπάρχει ένα μηνιαίο περιοδικό αφιερωμένο αποκλειστικά σ’ αυτήν, για το οποίο εξακολουθώ να εργάζομαι, πράγμα που κάνω με μεγάλη ευχαρίστηση. Από τότε έχουν περάσει τρεις γενιές μεγαλωμένες με την Pimpa, με τη μια να το περνάει στην επόμενη. Συνεχίζω να το κάνω, αισθανόμενος σχεδόν μια αίσθηση ευθύνης απέναντι σ’ αυτά τα παιδιά. Αυτά τα 50 χρόνια που σχεδιάζετε αυτή την ηρωίδα έχετε νιώσει ποτέ εγκλωβισμένος; Όχι, εγκλωβισμένος δεν ένιωσα. Δεν ξέρω κατά πόσο υπήρχε μια διαρκής προσωπική εξέλιξη όλα αυτά τα χρόνια, ξέρω όμως ότι ο κόσμος της Pimpa έχει πια τους δικούς του κανόνες, τους οποίους επέβαλε η ίδια και δεν τους εφηύρα εγώ. Αφ’ ης στιγμής μού έρχεται μια έμπνευση, είναι πολύ εύκολο να την εντάξω στον κόσμο της. Σαν να πηγαίνει από μόνο του. Με συγκινεί πολύ η ανταπόκριση που έχει η ηρωίδα αυτή σε τρεις διαδοχικές γενιές. Στις δουλειές σας διακρίνουν μερικοί μηδενισμό, μισανθρωπισμό, αποξένωση, απαισιοδοξία. Εσείς είστε κάτι απ’ όλα αυτά; Αισιοδοξείτε καθόλου; Νομίζω ότι αν ήμουν όλα αυτά δεν θα έκανα αυτή τη δουλειά. Ο κόσμος είναι γεμάτος κακούς ανθρώπους, όμως εγώ δεν είμαι μισάνθρωπος. Τους συμπαθώ και τους κακούς, ειδικά όταν τους σχεδιάζω. Μπορεί να ακουστεί κάπως κοινότοπο, αλλά ας πούμε ότι και αυτοί είναι παιδιά μου. Έχετε συνεργαστεί για να δημοσιεύσετε τη δουλειά σας με πλήθος εντύπων όλα αυτά τα χρόνια. Αντιμετωπίσατε ποτέ πρόβλημα στο να περάσει το σκίτσο, να πείτε αυτό που θέλετε; Εδώ και 50 χρόνια συνεργάζομαι με έναν συγκεκριμένο ατζέντη που αντιμετωπίζει τυχόν προβλήματα. Δεν έχω ασχοληθεί ποτέ με κανένα συμβόλαιο. Ο ατζέντης έλυνε τα ανακύπτοντα ζητήματα και «απορροφούσε» τους κραδασμούς. Δημοσιεύω δύο βινιέτες την εβδομάδα, χωρίς να έχω συζητήσει το θέμα με κανέναν σε κανένα έντυπο. Στέλνω απλώς τη βινιέτα. Έχετε δεχτεί ποτέ αντιδράσεις για κάποιο σκίτσο; Μονάχα μια μήνυση μετρώ στο ενεργητικό μου από τον Σίλβιο Μπερλουσκόνι, κι αυτό γιατί σε μια βινιέτα ανέφερα την εταιρεία του που λέγεται Mediaset, ενώ έπρεπε να έχω αναφέρει την άλλη του εταιρεία που λέγεται Fininvest. Είχα μπερδέψει τις εταιρείες του. Φυσικά αθωώθηκα. Δειλιάσατε ποτέ να σατιρίσετε κάτι; Ναι, αλλά όχι για πολιτικά θέματα. Μάλλον για τραγικά γεγονότα, που, ακόμα κι αν μου ερχόταν ένα έξυπνο αστείο, δεν το έκανα γιατί θεωρούσα ότι ήταν πολύ σοβαρά και δεν επιδέχονταν σάτιρα. Συνεπώς, δεν πιστεύετε ότι μπορούμε να κάνουμε χιούμορ με τα πάντα. Όχι, δεν το πιστεύω. Είδαμε πρόσφατα, φέρ’ ειπείν, τη λογοκρισία που υπέστη η βραβευμένη με Πούλιτζερ γελοιογράφος της «Washington Post» από τον ιδιοκτήτη της εφημερίδας Τζεφ Μπέζος, όταν επιχείρησε να τον σατιρίσει. Φυσικά, τέτοια περιστατικά είναι απόλυτα κατά της δημοκρατίας και της ελευθερίας του λόγου, αλλά πια αυτοί οι 4-5 άνθρωποι είναι ανεξέλεγκτοι και αυτοί δεν σου επιβάλλουν λογοκρισία. Αγοράζουν απλά την εφημερίδα σου και σε θέτουν εκτός. Μπήκατε στο επάγγελμα σε μια περίοδο που πλάι σας πορεύονταν θρύλοι των κόμικς και της γελοιογραφίας. Τόσο στην Ιταλία όσο και στη Λατινική Αμερική. Είχατε φίλους; Πιο κοντά απ’ όλους ήμουν με τον Κίνο. Ίσως επειδή άρεσε και στους δυο μας το κόκκινο κρασί. Θυμάμαι μια φορά κάποιος ρώτησε τον Κίνο αν πίνει και μόνος του. Και του απάντησε: «Μ’ ένα ποτήρι κόκκινο κρασί δεν είσαι ποτέ μόνος». Πώς περάσατε από τον ορθολογισμό της αρχιτεκτονικής στον πειθαρχημένο παραλογισμό των κόμικς; Μα δεν τελείωσα ποτέ την αρχιτεκτονική. Από τα 36 μαθήματα που ήταν τότε, πέρασα τα 26. Μετά πήγα για λίγο στη Βραζιλία κι έμεινα εκεί. Πήγα εξαιτίας ενός φίλου που γυρνούσε μια ταινία. Σαν βοηθητικό προσωπικό, ας πούμε. Δεν είχα ιδέα φυσικά από σινεμά, όμως μου άρεσε πάρα πολύ η εμπειρία του κινηματογράφου. Μαγεύτηκα από τη Βραζιλία κι εκεί γνώρισα και τη γυναίκα μου και γεννήθηκαν η κόρη μας, η Κίκα, και η ηρωίδα μου, η Pimpa. Πώς δουλεύετε; Ελεύθερα; Με ωράριο και πειθαρχία; Παλιά, όταν έκανα κόμικς, δούλευα μόνο το βράδυ μέχρι τις 04.30, και μετά κοιμόμουν ως το μεσημέρι. Τώρα πια δουλεύω φυσικά λιγότερες ώρες, κυρίως το πρωί, αλλά δουλεύω κάθε μέρα. Πώς σας διαμόρφωσαν η καταγωγή σας και η παρουσία στη ζωή σας του καταξιωμένου μπαμπά σας; Είχα την τύχη να μεγαλώσω σ’ ένα σπίτι που διάβαζαν πολύ, ήταν εξαιρετικά καλλιεργημένοι… Ο πατέρας μου, όντως, ήταν το μεγαλύτερο όνομα της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στην Ιταλία κι έτσι μεγάλωσα σ’ ένα σπίτι μ’ έναν πλούτο βιβλίων και μπορούσα να διαβάσω ό,τι ήθελα έχοντας συγχρόνως μια καλή σχέση με τον πατέρα μου, ο οποίος με βοήθησε πολύ. Δεν είχα βέβαια κινητό τηλέφωνο. Γιατί το λέτε αυτό; Γιατί νομίζω ότι χάνονται πολύς χρόνος και συγκέντρωση με τα κινητά. Πώς κατορθώνει ένας άνθρωπος όπως εσείς, που προέρχεται από μια ευκατάστατη οικογένεια, να βγει από το προσωπικό του προνόμιο και να δει τη μεγάλη εικόνα – άλλα πράγματα, τα οποία να μεταβολίσει και ύστερα να θίξει και να καυτηριάσει; Νομίζω στην αφύπνισή μου και στον αριστερό προσανατολισμό μου έπαιξε μεγάλο ρόλο η Βραζιλία. Γυρνώντας για τις ανάγκες της ταινίας (που λέγαμε πριν) σε όλη τη Βραζιλία, είδα με τα μάτια μου τις ταξικές διαφορές και εκτέθηκα σ’ αυτές για πρώτη φορά. Ήταν σαν να ξύπνησα ένα πρωί στον «τρίτο κόσμο». Ήταν μεγάλο σχολείο για μένα. Γιατί πιστεύετε άλλοι δεν το κατορθώνουν αυτό; Νομίζω πως σήμερα οι περισσότεροι δυσκολεύονται να βγουν από τον μικρόκοσμό τους. Κι αυτό είναι κάτι που προωθείται από πάνω μαζί με τον φόβο πως ίσως να χάσεις τον μικρόκοσμό σου, οπότε μη βγεις και πολύ από αυτόν. Είναι μια παλιά τεχνική. Κάνατε πρόσφατα ένα σκίτσο με τον Τραμπ. Μια παραλλαγή ενός κλασικού αστείου σας. Πώς τον βλέπετε; Σκέφτομαι το χειρότερο δυνατό. Ξεπερνάει κάθε λογική. Είναι ακατανόητο πώς ένας λαός εκλέγει τέτοια άτομα. Εγώ είμαι 23. Θυμάμαι τον εαυτό μου πάντα με ειρήνη, ενωμένη Ευρώπη, ευρωπαϊκά λεφτά στην τσέπη, Ίντερνετ και ελεύθερη μετακίνηση. Εσείς έχετε πιο πολλές εικόνες. Θυμάστε ένα μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα. Τι θα λέγατε σε έναν άνθρωπο της γενιάς μου σήμερα; Να αντέξετε και να αντισταθείτε γιατί οι εποχές είναι πολύ δύσκολες. Λυπάμαι πολύ. Σ.σ.: θερμές ευχαριστίες στη Νίκη Τζούδα, συνεκδότρια του περιοδικού «Βαβέλ», και στην Εύη Τζούδα για την πολύτιμη βοήθειά τους με τη διερμηνεία της συνέντευξης. Και το σχετικό link...

Αν και είναι γνωστός κυρίως για το σαρκαστικό χιούμορ των κόμικς και των γελοιογραφιών του και τους αντιηρωικούς χαρακτήρες του, ορισμένες φορές συνομιλεί με εικαστικά έργα του παρελθόντος. Και το κάνει υπέροχα. Την περασμένη εβδομάδα επισκέφθηκε την Αθήνα ο μεγάλος Ιταλός δημιουργός Francesco Tullio Altan. Η παρουσία του στη χώρα μας ήταν μια καλή αφορμή για μια αναψηλάφηση κάποιων λεπτομερειών της δουλειάς του που συνήθως παραμένουν στο περιθώριο, υποτονισμένες και επισκιασμένες από το διαβρωτικό χιούμορ που κυριαρχεί σε κάθε του σκίτσο, σε κάθε του καρέ. Μια από αυτές τις λεπτομέρειες είναι η περιστασιακή του «καταφυγή» σε γνωστά έργα τέχνης του παρελθόντος από τα οποία εκκινεί για να τα παρωδήσει και να τα προσαρμόσει στις δικές του αφηγήσεις, κλείνοντας πονηρά το μάτι στον αναγνώστη και καθιστώντας τον «συνένοχο» της «βεβήλωσης», με την προϋπόθεση ότι αυτός θα αντιληφθεί την «παρουσία» του πρωτοτύπου και την εσκεμμένη παραποίησή του. Αν δεν τα αντιληφθεί όλα αυτά, μπορεί και πάλι να απολαύσει το έργο χωρίς συνέπειες. Αν όμως καταλάβει από πού προέρχεται η έμπνευση για κάποιες εικόνες, αν θυμηθεί το αρχικό τους πλαίσιο, αν ανατρέξει στα βιβλία για να τις (ξανα)μελετήσει, αν τελικά τις αντιμετωπίσει με ανοιχτό μυαλό, αναπλαισιωμένες και αλλαγμένες, θα καταφέρει να πολλαπλασιάσει την απόλαυση και να γίνει συνδημιουργός του νοήματος ενώ παράλληλα θα επανανοηματοδοτήσει τα πρωτότυπα. Τα έργα τέχνης άλλωστε δεν είναι ιερά τοτέμ, η ιδιοποίησή τους δεν αποτελεί ταμπού, δεν μπορούν να τοποθετηθούν σε ερμητικά κλειστές προθήκες μνήμης και νοήματος. Αντιθέτως, για να παραμένουν επίκαιρα και ζωντανά, για να προκαλούν συνειρμούς και να συμβάλλουν στην κατανόηση της Ιστορίας και του παρόντος, πρέπει να διατηρούν μια ρευστότητα και μια ευελιξία (επανα)χρήσης. Φρανθίσκο Γκόγια, «Ο Κρόνος καταβροχθίζει τον γιο του», 1823 Ο Altan φαίνεται να το γνωρίζει καλά και να μη διστάζει να παίξει με τη φωτιά της αναμέτρησης με εμβληματικά έργα της ιστορίας της τέχνης. Όπως για παράδειγμα με τον μυθολογικό «Κρόνο που καταβροχθίζει τον γιο του», συγκλονιστικό και μακάβριο πίνακα του Ρούμπενς (1636) τον οποίο θεματικά επανέλαβε και ο Γκόγια (1823). Κι αν στον Ρούμπενς επικρατεί μια επιτηδευμένη μπαρόκ θεατρικότητα με έμφαση στις σκισμένες σάρκες του μικρού παιδιού που ουρλιάζει και στον ρομαντικό Γκόγια τονίζεται η παράνοια του θεού-πατέρα που κυριολεκτικά παραμορφώνεται τη στιγμή της παιδοκτονίας, στον Altan κυριαρχεί ο απόλυτος κυνισμός, ο ωμός πραγματισμός της εποχής μας. Δεν πειράζει να τρώμε τα παιδιά μας, υπαινίσσεται ο Altan, αρκεί να μην προσβάλλουμε τα χρηστά ήθη του αστικού καθωσπρεπισμού μας. Σε μια παρόμοια απόπειρα, ο Altan στρέφεται στην παράδοση των εξιδανικευμένων Αφροδιτών και τις σατιρίζει πλησιάζοντας περισσότερο και πάλι στον Γκόγια ή και στον Μανέ και όχι στις αναγεννησιακές φιγούρες της θεάς της ομορφιάς. Η γυμνή Αφροδίτη, ηδυπαθώς ξαπλωμένη (π.χ. Τισιάνο, Αφροδίτη του Ούρμπινο, 1534) ή ελαφρώς κοιμώμενη (π.χ. Τζιορτζιόνε, Κοιμώμενη Αφροδίτη, 1540) αποτέλεσε κατ’ επανάληψη θέμα της δυτικής ζωγραφικής. Εντουάρ Μανέ, «Ολυμπία», 1863 Ο Γκόγια την εξανθρώπισε με τη «Γυμνή Μάχα» του (1792) για να εξοργίσει την Ιερά Εξέταση που σκανδαλίστηκε με το γυμνό σώμα μιας καθημερινής γυναίκας της λαϊκής τάξης, και ο Μανέ προκάλεσε ακόμη περισσότερο τον ακαδημαϊσμό και τις συμβάσεις τοποθετώντας στη θέση της μια ιερόδουλη («Ολυμπία», 1863) την ώρα της εργασίας της, κοιτώντας κατάματα τους υποκριτές θεατές της και δυνητικούς πελάτες της. Ο Altan παρουσιάζει στην ίδια στάση την Άντα, τη δική του σάρκινη πρωταγωνίστρια και μοναδικό θετικό χαρακτήρα σε ένα βιβλίο που ασφυκτιά από ηλίθιους, απατεώνες και γλοιώδεις άνδρες. Μόνο που από το «αναγεννησιακό παράθυρο προς τον κόσμο» φαίνεται νύχτα, ενώ τη θέση της υπηρέτριας έχει πάρει ένας σιχαμερός, κουτοπόνηρος τυχοδιώκτης και στο ακατάστατο δωμάτιο κυριαρχούν οι μύγες. Λίγες σελίδες νωρίτερα, η Άντα θα μιμηθεί την απελπισμένη φιγούρα του πρώιμου εξπρεσιονισμού του Μουνκ («Κραυγή», 1893), όχι όμως επειδή τελεί εν συγχύσει στον αναδυόμενο, μοντέρνο, βιομηχανικό κόσμο του τέλους του 19ου αιώνα αλλά γιατί την καταδιώκουν αυτοί που έχουν βάλει στο μάτι την κληρονομιά της. Hokusai, «Το Μεγάλο Κύμα», 1831 Και σε πιο ανύποπτες στιγμές όμως, για παράδειγμα όταν πλησιάζουν στο τέλος τους οι απολύτως αποτυχημένες απόπειρες του Κολόμβου να ανακαλύψει νέες ηπείρους στο αντιαποικιακό Colombo, το καράβι του περιδινείται στο «Μεγάλο Κύμα» (1831) του Χοκουσάι. Μόνο που στο έργο του Ιάπωνα χαράκτη και ζωγράφου, στο βάθος υπήρχε το μεγαλοπρεπές όρος Φούτζι. Στο Colombo υπάρχουν μόνο αστραπές και κεραυνοί, συμπληρώνοντας το διάχυτο κλίμα σήψης, παρακμής και καταστροφής που διαπνέει το σύνολο του έργου του Altan. Ένα έργο στο οποίο ο κόσμος μας βρίσκεται ένα βήμα πριν το τέλος (ή ένα βήμα μετά;) συμπαρασύροντας μαζί του και τα έργα τέχνης του παρελθόντος. Τα μόνα, ίσως, που θα άξιζε να σωθούν από έναν τέτοιο κόσμο. Και το σχετικό link...

Μία κατάμεστη αίθουσα εκδηλώσεων του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου Αθηνών υποδέχτηκε τον Αλτάν την περασμένη εβδομάδα για μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση. Μία σπάνια και άκρως ενδιαφέρουσα συνάντηση με τον κορυφαίο Ιταλό γελοιογράφο και δημιουργό κόμικς στο Ιταλικό Ινστιτούτο πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 6 Μαρτίου στο πλαίσιο των προφεστιβαλικών δράσεων του Comicdom Con Athens 2025 – και φυσικά το Καρέ Καρέ ήταν εκεί! Αλλά όχι μόνο. Η αίθουσα εκδηλώσεων του Ινστιτούτου ήταν ασφυκτικά γεμάτη και οι επιπλέον καρέκλες δεν σταμάτησαν να προστίθενται ακόμα και μετά την έναρξη της ομιλίας. Αρχικά, ο διευθυντής του Ιταλικού Ινστιτούτου κ. Francesco Neri στάθηκε στην επέτειο 50 ετών από τη δημιουργία της Πίμπα, της δημοφιλέστερης ηρωίδας για παιδιά που δημιούργησε ο μεγάλος Ιταλός καλλιτέχνης. Το Ιταλικό Ινστιτούτο εξασφάλισε μερικά αντίτυπα της ειδικής έκδοσης του ιταλικού υπουργείου Εξωτερικών «Pimpa viaggia in Italia» (Η Πίμπα ταξιδεύει στην Ιταλία) και τα μοίρασε σε όσα παιδιά βρίσκονταν στην αίθουσα. Ομοτράπεζοι του Altan ήταν ο «δικός μας» ιστορικός τέχνης και δημοσιογράφος Γιάννης Κουκουλάς, ο σχεδιαστής κόμικς Παναγιώτης Μητσομπόνος και ο γελοιογράφος και σχεδιαστής κόμικς Σπύρος Δερβενιώτης. Κατά την αρχική εισήγησή του ο Κουκουλάς μάς ξενάγησε στον κόσμο του Altan, έναν κόσμο σε παρακμή, γεμάτο αντιηρωικές φιγούρες που εκ πρώτης όψεως προκαλεί μηδενική ταύτιση στον αναγνώστη. Κάνοντας μια σύντομη ανασκόπηση στην εκδοτική παρουσία του καλλιτέχνη στην Ελλάδα, ο Κουκουλάς επισήμανε ότι δουλειά του δημοσιευόταν ήδη από τις σελίδες του πρώτου τεύχους της «Βαβέλ», ενώ συχνά σχέδιά του κοσμούσαν εξώφυλλα του περιοδικού. Ενδιαφέρον είχε η μοναδική ένσταση του καλλιτέχνη σε όσα του «καταλόγισε» ο εισηγητής αναφορικά με τον κυνισμό του: ο Altan υπογράμμισε πως δεν είναι κυνικός ο ίδιος, ασχέτως αν είναι οι χαρακτήρες του – σε αντίθεση με αυτούς, ο ίδιος συνεχίζει να ελπίζει. Με τη σειρά του, ο ιταλοτραφής Παναγιώτης Μητσομπόνος μοιράστηκε μαζί μας την προσωπική του εμπειρία με το έργο του Altan, εστίασε όμως περισσότερο σε μια πιο αθέατη πλευρά του, αυτή του Kamillo Kromo, ενός ήρωα για – όχι και τόσο μικρά – παιδιά που δημιούργησε ο Altan όσο ήταν στο Ρίο Ντε Τζανέιρο το 1973, ενός χαμαιλέοντα που δεν μπορεί να μάθει τα χρώματα, ανοίγοντας ενδιαφέρουσες συζητήσεις για τη διαφορετικότητα. Κατά τη συζήτηση με το κοινό που ακολούθησε, ο Altan μίλησε για όλα: για τη σχέση του με την πολιτική και την πολιτική γελοιογραφία που ξεκίνησε κατόπιν αιτήματος του τότε εκδότη του αλλά στην πορεία τού φάνηκε «διασκεδαστική», τους γυναικείους χαρακτήρες στα έργα του, ενθαρρύνοντας τις γυναίκες να «συνεχίσετε έτσι!», για την απεικόνιση υπαρκτών προσώπων… Θα ήταν το πιο ζωηρό κομμάτι της εκδήλωσης, αν δεν ακολουθούσε ο «σκιτσογραφικός διάλογος» του δημιουργού με τον Σπύρο Δερβενιώτη, κατά τη διάρκεια του οποίου οι δύο καλλιτέχνες σχεδίασαν από δέκα σκίτσα, τα οποία κληρώθηκαν τελικά σε είκοσι τυχερούς από το κοινό. Πάντα φιλικός και προσηνής, στο τέλος της εκδήλωσης ο Altan υπέγραψε και σχεδίασε σε όλους, ολοκληρώνοντας με τον καλύτερο τρόπο ένα απόγευμα με έναν θρύλο των ευρωπαϊκών κόμικς στο κέντρο της Αθήνας. Αν και δεν συνηθίζει να σχεδιάζει υπαρκτά πρόσωπα, ο Altan μας εκμυστηρεύτηκε... εμπράκτως ότι διασκεδάζει να κάνει γελοιογραφίες με τον Tραμπ. Και το σχετικό link...

Στην Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας ένας ακροδεξιός βουλευτής μπουκάρει και κατεβάζει τα έργα του Χριστόφορου Κατσαδιώτη γιατί πιστεύει πως προσβάλλουν την πίστη (του). Στη Θεσσαλονίκη κάποιοι ακροδεξιοί απειλούν να γκρεμίσουν το γλυπτό που πρόκειται να ανεγερθεί στη μνήμη του Γιάννη Μπουτάρη στην πλατεία Φαναριωτών. Πριν από λίγο καιρό αποσύρθηκε το έργο της Γεωργίας Λαλέ από το ελληνικό προξενείο της Νέας Υόρκης με εντολή Γεραπετρίτη επειδή κάποιοι άλλοι ακροδεξιοί ένιωσαν ότι προσβάλλεται η σημαία τους. Σαν πολλοί δεν έγιναν οι ακροδεξιοί εδώ πέρα και αποφασίζουν τι θα βλέπουμε και τι όχι; Και σαν πολύ θάρρος δεν πήραν τώρα τελευταία; Τους αντιμετωπίζαμε ως γραφικούς με τη λανθασμένη κι αυτάρεσκη βεβαιότητα ότι θα τους ξεράσει η Ιστορία, καθώς είχαμε την αυταπάτη ότι ο ορθός λόγος πάντα νικά και όλα τα φασιστικά απολειφάδια σκορπά. Μα αυτοί γίνονταν όλο και περισσότεροι και διαρκώς αποθρασύνονταν. Γελοιογραφία του Altan από τη συλλογή «Τέρμα η αυτολογοκρισία, είμαι ένας μαλάκας», εκδ. Βαβέλ, 1985. Με παρόμοιες κοινωνικές διεργασίες πριν από λίγα χρόνια είδαμε τη Χρυσή Αυγή από το περιθώριο να γίνεται κοινοβουλευτικός ρυθμιστής και τρίβαμε τα μάτια μας. Αλλά ήταν ήδη αργά. Μήπως τώρα μπορούμε να προλάβουμε τη «δεύτερη φορά Ακροδεξιά»; Αν την αφήσουμε να αλωνίζει θεωρώντας ότι η αστική δικαιοσύνη θα επιληφθεί του ζητήματος και το κράτος θα προστατεύσει την τέχνη, θα είμαστε βαθιά νυχτωμένοι. Ο δυτικός κόσμος δεν βαδίζει πια μόνο προς τα δεξιά. Έχει φτάσει τέρμα δεξιά. Οι κάποτε ξεπερασμένοι και αστείοι θρησκόληπτοι και πατριδοκάπηλοι νοσταλγοί του Παπαδόπουλου, των τανκς, της τάξης και της ασφάλειας απειλούν σαν οδοστρωτήρας να ισοπεδώσουν κατακτήσεις δεκαετιών. Πρέπει να περισώσουμε την τέχνη από τις ορέξεις τους. Αποτελεί την πιο εύκολη λεία τους και συνάμα, αν τα καταφέρουν να τρομάξουν τους καλλιτέχνες, την πιο συμβολική νίκη τους. Βρέχει σκατά, όλο και περισσότερα, όλο και πιο βρομερά, κι εμείς δροσιζόμαστε. Πλησιάζει η στιγμή που θα μας αναγκάσουν να τα φάμε και τότε δεν θα υπάρχει επιστροφή. Και το σχετικό link...

Στο πλαίσιο των προφεστιβαλικών δράσεων του Comicdom CON Athens 2025, το Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο Αθηνών φιλοξενεί τον διάσημο Ιταλό δημιουργό comics και γελοιογράφο Francesco Tullio ALTAN, την Πέμπτη 6 Μαρτίου – 18:30. Ο καλλιτέχνης θα συζητήσει για την πολύχρονη καριέρα και το έργο του με τον δημοσιογράφο Γιάννη Κουκουλά και τον σκιτσογράφο Παναγιώτη Μητσομπόνο. Τη συζήτηση θα ακολουθήσει ένας «σκιτσογραφικός διάλογος» με τον δημιουργό comics Σπύρο Δερβενιώτη, κατά τη διάρκεια του οποίου οι δύο σκιτσογράφοι θα διανθίσουν κοινά θέματα χρησιμοποιώντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του καλλιτεχνικού τους προφίλ. Η είσοδος θα είναι ελεύθερη κατόπιν εγγραφής στη φόρμα. Πηγή: https://www.ertnews.gr/eidiseis/politismos/o-diasimos-geloiografos-kai-dimiourgos-comics-altan-sto-italiko-morfotiko-institouto-athinon-stis-6-martiou/

50 χρόνια συμπληρώνονται από τότε που ο Altan φιλοτέχνησε τις πρώτες ιστορίες του Τρίνο, του παράξενου προλετάριου πλάστη του Σύμπαντος στις υπηρεσίες ενός αργόσχολου και κυνικού μάνατζερ. O Francesco Tulio Altan θεωρείται, όχι άδικα, ένας από τους θρύλους των ιταλικών κόμικς. Ο Colombo, μια οπορτουνιστική αποικιοκρατική εκδοχή του Χριστόφορου Κολόμβου, η φιλάρεσκη τυχοδιώκτρια Ada, ο φιλόσοφος βιομηχανικός εργάτης Τσιπούτι και πολλοί ακόμα χαρακτήρες των κόμικς και των γελοιογραφιών του φιλοξενήθηκαν στα σημαντικότερα ευρωπαϊκά περιοδικά από τη δεκαετία του 1970 μέχρι σήμερα. Στην Ελλάδα οι ιστορίες του δημοσιεύονταν από τη δεκαετία του 1980 στο περιοδικό «Βαβέλ», σε έξοχες μεταφράσεις της Νίκης Τζούδα και του Γιώργου Σιούνα και με το μοναδικό λέτερινγκ της Παυλίνας Καλλίδου. Πάντα με κυνισμό και φαρμακερές ατάκες ο Altan σχολίασε την πολιτική και κοινωνική κατάσταση με ένα ιδιότυπο, πικρό χιούμορ που δεν προκαλεί δυνατό γέλιο, αλλά καρφώνεται στο μυαλό. Ιδιαίτερα από τότε που εισήγαγε στα κόμικς του την πατέντα του εκτός καρέ σχολιασμού, ωσάν ο ίδιος ο δημιουργός να παρατηρεί την ιστορία και να κρίνει τις πράξεις των πρωταγωνιστών του, το όνομά του έγινε συνώνυμο του σαρκασμού. Η τεράστια καριέρα του είχε βέβαια ξεκινήσει πολύ διαφορετικά, από τα παιδικά κόμικς και τον κινηματογράφο, αλλά απογειώθηκε όταν το 1974 στο εμβληματικό περιοδικό «Linus» ξεκίνησε τη σειρά Τρίνο (εκδόσεις Ars Longa, μετάφραση: Πέτρος Λεκαπηνός, λέτερινγκ: Εύα Ματσούκα). Με ένα ανορθόδοξο σενάριο και με αδιάκοπους ειρωνικούς διαλόγους μεταξύ δύο χαρακτήρων που στέκονται σχεδόν πάντα αντικριστά, σαν ακίνητοι, φέρνοντας στον νου τα κόμικς του Copi αλλά και του Feiffer, ο Altan δημιούργησε μια σειρά που σήμερα θεωρείται καλτ. Όπως επισημαίνει ο Γιάννης Μιχαηλίδης σε άρθρο του στο περιοδικό «Πολύφιλος» για την καλλιτεχνική συγγένεια του Altan με τον Feiffer: «Η αφήγηση του Feiffer στηρίζεται περισσότερο στις συνομιλίες και στις ατάκες δύο πρωταγωνιστών και λιγότερο στην αφήγηση που επιτυγχάνεται μέσω της παράστασης. Οι εικόνες είναι σαν μια επαναλαμβανόμενη σταθερή σκηνή που εμφανίζει δύο άτομα που μιλάνε, με τις μικρές παραλλαγές, που αφορούν τις χειρονομίες και τους μορφασμούς τους. Η ανάπτυξη της σελίδας είναι συμβατική, δηλαδή εξελίσσεται παρατακτικά, χωρίς όμως καρέ και βάθος. Το έργο Τρίνο αναπτύσσεται με την παραπάνω μορφή: το σχέδιο είναι απλουστευμένο και στηρίζεται επίσης στους διαλόγους και τις ατάκες των χαρακτήρων. Έχει ως πρωταγωνιστή έναν αδέξιο αγχωμένο θεό, τον Τρίνο, που καταγίνεται με τη δημιουργία του κόσμου. Ο πρωταγωνιστής συνομιλεί με μια ευτραφή φιγούρα, συχνά με τσιγάρο, που εμφανίζεται ως ανώτερη και εντολέας του. Είναι ένα είδος μάνατζερ που τον επιβλέπει στις εργασίες, αλλά ουσιαστικά είναι αυτός που καθορίζει το ηθικό υπόβαθρο της γένεσης. Για παράδειγμα, όταν ο μάνατζερ-εντολέας ακούει ότι ο Τρίνο θα ταΐζει τα ζώα που με δυσκολίες δημιούργησε με μπισκότα, ψωμί και μαρμελάδα, του απαντά: Ξύπνα! Βάλτα να φαγώνονται μεταξύ τους!». Αυτή είναι και η μεγάλη ιδιαιτερότητα του Τρίνο. Ως πρωταγωνιστή δεν έχει ούτε κάποιον αρρενωπό ήρωα, ούτε κάποιον βασανισμένο μεσήλικα σε κρίση ταυτότητας, αλλά έναν θεό (με θήτα μικρό) με ένα τριγωνικό φωτοστέφανο πάνω από το κεφάλι του που αναλαμβάνει απρόθυμα να δημιουργήσει τον κόσμο κατ’ εντολή ενός βαριεστημένου, μονίμως καθιστού και γυμνού τύπου που ηδονίζεται να επιπλήττει τον υφιστάμενό του. Οι διάλογοι μεταξύ των δύο είναι εξοργιστικά αδιέξοδοι με τον «μάνατζερ» να έχει παράλογες απαιτήσεις και τον Τρίνο να προσπαθεί να ανταποκριθεί, αλλά να μην τα καταφέρνει με συνέπεια να δέχεται σφοδρή κριτική για τις αναποτελεσματικές μεθόδους του μέχρι που αρχίζει να ξεγελά το «αφεντικό» του για να ξεγλιστρήσει. Και κάποτε, συνειδητοποιώντας την κενότητα και τη ματαιότητα των πράξεών του αλλά και την τυχαιότητα των επιλογών του, αρχίζει να πειραματίζεται και να το διασκεδάζει μέχρι να ακούσει τη φωνή του «ιδιοκτήτη» της Πλάσης που ως αυστηρός εργοδότης τον επαναφέρει στην τάξη. Σ’ αυτό το μοτίβο απολαυστικοί είναι οι θεολογικού τύπου διάλογοι ως προς τη θεϊκή υπόσταση και την τριαδικότητα του Τρίνο, ως προς τη μορφή των πλασμάτων που δημιουργεί με αποκορύφωμα την κότα, τη ζέβρα και τη χελώνα και κυρίως ως προς την προσπάθεια του «αφεντικού», το οποίο προκύπτει πως έχει και αυτό «προϊστάμενο», να πείσει τον «υπάλληλό» του πως πρέπει με τη σειρά του να πείσει τον κόσμο ότι υπάρχει! Κι αφού ο απελπισμένος Τρίνο δυσκολεύεται ακόμα κι ο ίδιος να πιστέψει την ύπαρξη του εαυτού του και την αναγκαιότητα του ρόλου του, το αφεντικό τον κατακεραυνώνει: «Εγώ σας πληρώνω, άρα υπάρχετε». Με αυτή την ασεβή ερμηνεία της δημιουργίας του κόσμου και με διάχυτη, τουλάχιστον σεναριακά, σουρεαλιστική διάθεση ο Francesco Tulio Altan ξεκίνησε τη μεγάλη διαδρομή του στον χώρο των ενήλικων κόμικς πριν από 50 χρόνια. Αν λάβουμε υπόψη τον κόσμο που ζούμε βέβαια, η εκδοχή του δεν είναι περισσότερο σουρεαλιστική συγκριτικά με αυτή των επίσημων θρησκειών όλου του κόσμου. Και το σχετικό link...

Δημιουργεί γελοιογραφίες και κόμικς εδώ και πενήντα χρόνια. Και δεν έχει χάσει ούτε στο ελάχιστο την αιχμηρή του γλώσσα, τον σαρκασμό του, την ειρωνεία του απέναντι στους πολιτικούς αλλά και σε αυτούς που τους εκλέγουν. Ο Francesco Tullio Altan μιλά στην «Εφ. Συν.» για την πολιτική γελοιογραφία σε μια «όχι και τόσο σοβαρή» εποχή. Στην Ελλάδα τον γνωρίσαμε από τις σελίδες της «Βαβέλ» μέσω των σαρκαστικών γελοιογραφιών του και των απολαυστικών κόμικς του με το σουρεαλιστικό χιούμορ και τις εξπρεσιονιστικές φιγούρες. Ο Altan, ένας θρύλος της ευρωπαϊκής γελοιογραφίας, βρέθηκε πριν από λίγες εβδομάδες στην Αθήνα, καλεσμένος της Λέσχης Ελλήνων Γελοιογράφων στο πλαίσιο της έκθεσης «Democrisis». Με τα έργα του και την ομιλία του προς το κοινό και τους συναδέλφους του στον εκθεσιακό χώρο του Μετρό Συντάγματος απέδειξε ότι παρά τα εβδομήντα επτά του χρόνια θα βρίσκεται ακόμη για καιρό στην πρώτη γραμμή της μάχιμης πολιτικής γελοιογραφίας. Ίσως περισσότερο απαισιόδοξος απ’ ότι παλιά, πιο κυνικός, πιο λιγόλογος, αλλά πάντα ταγμένος ενάντια στην εξουσία και στην παθητική αποδοχή της από τη σιωπηλή, αδιάφορη πλειονότητα που κριτικάρει τα πάντα από τον καναπέ της. Ο Altan, με σπουδές Αρχιτεκτονικής στην Μπολόνια και στη Βενετία, το 1970 δοκίμασε την τύχη του στον κινηματογράφο όταν και ταξίδεψε στο Ρίο ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας για να εργαστεί στην παραγωγή ταινιών ως σκηνογράφος και σεναριογράφος. Επέστρεψε πέντε χρόνια αργότερα στην Ιταλία και ξεκίνησε να δημιουργεί ιστορίες κόμικς για παιδιά με κεντρική πρωταγωνίστρια το σκυλάκι Pimpa. Αυτή η σειρά συνεχίστηκε για είκοσι ολόκληρα χρόνια και η μεγάλη δημοφιλία της έκανε διάσημο τον Ιταλό δημιουργό, επιτρέποντάς του παράλληλα να δημιουργεί κόμικς και γελοιογραφίες για ενήλικους που δημοσιεύονταν σε περιοδικά όπως το «Corriere dei Piccoli» και το θρυλικό «Linus» και εμβληματικές εφημερίδες της Αριστεράς όπως η «Repubblica» και η «L' Unità» σε μια πολιτικά ταραγμένη περίοδο για την Ιταλία. Τα κόμικς του ξεχώριζαν πάντα για τους σαρκαστικούς διαλόγους μεταξύ των πρωταγωνιστών, αλλά και για τη μοναδική του μέθοδο να σχολιάζει κάτω από τα καρέ τα όσα συνέβαιναν στην ιστορία με άφθαστο κυνισμό και πικρό χιούμορ. Η πλειονότητα των ιστοριών του χαρακτηριζόταν από σουρεαλισμό και απίστευτες καταστάσεις στα πέρατα της Γης, σε εξωτικά μέρη, σε περιοχές που η αποικιοκρατία άφηνε ανεξίτηλο το στίγμα της και με πρωταγωνιστές, αποτυχημένους τυχοδιώκτες που δεν επέτρεπαν ποτέ την ταύτιση του αναγνώστη μαζί τους. Έχει βραβευτεί κατ’ επανάληψη για τα κόμικς του και τις γελοιογραφίες του που έχουν εκτεθεί σε πολλές χώρες της Ευρώπης και έχουν δημοσιευτεί σε δεκάδες έντυπα, με πιο σταθερά το ιταλικό «Panorama» και την «L’ Espresso». Μια συνέντευξη μαζί του, έστω και σύντομη, έστω και με τον λακωνικό του λόγο, καθώς προτιμά να διατυπώνει τις απόψεις του κυρίως με τα έργα του, είναι πάντα διαφωτιστική για την πολιτική κατάσταση της Ιταλίας και της Ευρώπης, αλλά και για τον ρόλο των γελοιογράφων στην εποχή της παντοκρατορίας των ΜΜΕ και της διαπλοκής τους με την πολιτική και οικονομική εξουσία. Μια τέτοια συνέντευξη κρίναμε πως είναι προτιμότερο να αρχίσει με το πρώτο του κόμικς για ενήλικους αναγνώστες, το «Τρίνο», με πρωταγωνιστή έναν διαφορετικό προλετάριο «θεό-δημιουργό» στις υπηρεσίες ενός αργόσχολου, μεγαλύτερου «θεού» που παίζει τον ρόλο του αφεντικού χωρίς σκοπό και όραμα. Ένα αλληγορικό κόμικς που υπενθυμίζει οδυνηρά την εξάρτηση της πολιτικής εξουσίας από την οικονομική με τη συνειδητοποίηση και την κατάδειξη του ποιος έχει το πάνω χέρι, πόσο αμοραλιστής είναι και πόσο αυταπατώνται όλοι όσοι εναποθέτουν στο πολιτικό προσωπικό τις ελπίδες τους για τη βελτίωση της ζωής τους. ● Ο Τρίνο ήταν τελικά ένας θεός κακός, αδιάφορος ή κάτι χειρότερο; Ο Τρίνο είναι ένας θεός-δημιουργός στη δούλεψη ενός αφεντικού. Ότι μπορεί κάνει κι αυτός. ● Για πέντε δεκαετίες δημιουργείτε κόμικς και γελοιογραφίες που αναφέρονται κυρίως στην πολιτική. Πώς είναι να σατιρίζει κανείς τη συνήθη κατάσταση που στην καλύτερη περίπτωση παραμένει η ίδια, αν δεν χειροτερεύει. Είναι αλήθεια πως η κατάσταση δεν βελτιώνεται. Υπάρχουν γελοιογραφίες που σχεδίασα πριν από 40 χρόνια και είναι ακόμα εξαιρετικά επίκαιρες. Πιστεύω όμως πως για να κάνει κανείς σάτιρα, μια ιδέα απελπισμένης αισιοδοξίας είναι απαραίτητη. ● Η σύγχρονη πολιτική κατάσταση στην Ιταλία είναι πιο ευνοϊκή για τη σάτιρα απ’ ότι στο παρελθόν; Δεν θα το ’λεγα. Σήμερα οι πολιτικοί κάνουν τα πάντα μόνοι τους, ακόμα και την καρικατούρα του εαυτού τους. ● Σε σχέση με την ταραγμένη δεκαετία του ’70 είναι πιο δύσκολο να βρείτε θέματα; Θέματα βρίσκονται πάντα, όμως η κατάσταση της εποχής του ’70, αν και κρίσιμη, είχε τουλάχιστον μια σοβαρότητα. Τώρα είναι κρίσιμη, αλλά ελάχιστα σοβαρή. ● Ο Τσιπούτι, ένας εργάτης σαρκαστικός και κυνικός, σε μόνιμη αντιπαράθεση με τα αφεντικά, αλλά και αυστηρός με την τάξη του, πού βρίσκεται σήμερα; Ενσωματώθηκε, βολεύτηκε ή συνεχίζει να αντιστέκεται; Αντιστέκεται, αλλά βγαίνει σπάνια από το σπίτι του. ● Προτιμάτε να κάνετε κόμικς ή γελοιογραφίες; Τι σας ευχαριστεί περισσότερο; Μ’ αρέσουν και τα δύο, αλλά για τα κόμικς χρειάζεται μια ενέργεια που δυστυχώς δεν διαθέτω πια. Οπότε, γελοιογραφίες. ● Αυτή την εποχή της διαδεδομένης διαφθοράς των μέσων ενημέρωσης, πώς διαγράφεται ο ρόλος του γελοιογράφου; Είναι ρόλος αντίστασης ή ένα άλλοθι; Είναι μια απόπειρα να προτείνει κανείς ένα διαφορετικό βλέμμα πέρα από την κυρίαρχη οπτική. Η γελοιογραφία είναι μια μικρή αντίσταση. * Οι γελοιογραφίες και η φωτογραφία του Altan προέρχονται από τον κατάλογο της έκθεσης «Democrisis» που πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 2019 στο Μετρό του Συντάγματος από τη Λέσχη Ελλήνων Γελοιογράφων. Βιβλία του που κυκλοφορούν στα ελληνικά Τρίνο (εκδ. Ars Longa, 1987) O Τρίνο, ένας διαφορετικός «θεός» στη δούλεψη ενός βαριεστημένου, ανώτερου «θεού» είναι ελεύθερος να δημιουργήσει τον κόσμο. Υπόκειται όμως σε έναν περιορισμό: «Μπορείτε να δημιουργείτε ότι θέλετε. Αλλά δεν θα ’θελα να σκορπίζετε τα λεφτά μου» είναι μια από τις ελάχιστες εντολές που παίρνει. Κι έτσι του δένονται τα χέρια. Colombo (εκδ. Βαβέλ, 1986) Η Αμερική δεν ανακαλύφθηκε ακριβώς όπως μαθαίναμε στο σχολείο. Ο Χριστόφορος Κολόμβος ήταν ένας σιχαμερός και κυνικός καπετάνιος. Αλλά κι οι ναύτες του δεν πήγαιναν πίσω. Και η άφιξή τους στον Νέο Κόσμο μπορεί να μην επιβραβεύτηκε με χρυσάφι και δόξα αλλά είχε πολλά βασανιστήρια, ιθαγενείς αιχμαλώτους και πικρό χιούμορ για την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία. Ada (εκδ. Βαβέλ, 1983) Μια πλούσια κληρονόμος ταξιδεύει στις ανεξερεύνητες κι αχαρτογράφητες ζούγκλες της Αφρικής για να βρει τον ξάδελφό της και να εισπράξει μια περιουσία. Και ζει απίστευτες παρωδίες περιπέτειας, τη μια μετά την άλλη, ανάμεσα σε πεινασμένους κροκόδειλους, δυτικούς τυχοδιώκτες και ηλίθιους ναζί που μεταφέρουν την ευρωπαϊκή παράνοια του Μεσοπολέμου στην άλλη άκρη της Γης. 'Τέρμα η Αυτολογοκρισία, Είμαι ένας Μαλάκας', 'Αυτοκαταστροφή' (εκδ. Βαβέλ) Δυο συλλογές γελοιογραφιών του Ιταλού δημιουργού από τη δεκαετία του 1980 με βαθύτατο πολιτικό περιεχόμενο και πρωταγωνιστή σε πολλές από αυτές τον κυνικό, απαισιόδοξο και ετοιμόλογο βιομηχανικό εργάτη Τσιπούτι, σταθερό χαρακτήρα των γελοιογραφιών του Altan: «Πώς τα πάει η κυβέρνηση Τσιπούτι;» «Δεν ξέρω. Είναι λίγος καιρός που δεν τη βλέπω». Και το σχετικό link...

Με αφορμή τον ερχομό του Altan στην έκθεση «Democrisis - Δημοκρατία σε Κρίση», που ανοίγει σήμερα, ένα τρισέλιδο του δημιουργού από τη Βαβέλ #10 Το τεύχος έχει σκανάρει ο gtchem, τον οποίο και ευχαριστούμε

Η Δημοκρατία στα χρόνια της κρίσης Γιάννης Κουκουλάς Λέξη – καραμέλα και έννοια πολυβασανισμένη, η δημοκρατία έχει περάσει τα πάνδεινα στα χρόνια της κρίσης. Οι Ελληνες γελοιογράφοι καλούν τους Ιταλούς συναδέλφους τους στο ετήσιο ραντεβού τους στο Μετρό του Συντάγματος και σχολιάζουν σατιρικά το έλλειμμα δημοκρατίας της εποχής μας Η Λέσχη Ελλήνων Γελοιογράφων έχει να επιδείξει θαυμαστό και πλούσιο έργο τα τελευταία χρόνια. Τα μεμονωμένα μέλη της, έτσι κι αλλιώς, βρίσκονται στις επάλξεις των πολιτικών αγώνων μέσω των έργων τους αλλά και ως συλλογικότητα η Λέσχη έχει καταφέρει να διοργανώνει σημαντικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό, να προσκαλεί σπουδαίους ξένους δημιουργούς, να παρεμβαίνει καίρια σε περιπτώσεις όπου απειλούνται τα δικαιώματα της ελευθερίας του λόγου και της γνώμης. Το 2016, η έκθεση «Το Μετέωρο Βήμα» με θέμα τη ζωή και την κατάσταση των προσφύγων και των μεταναστών προσέλκυσε χιλιάδες επισκέπτες και απέδειξε ότι το κοινό διψά για πολιτική κριτική όταν αυτή στοχεύει την εξουσία και όχι τους αδύναμους αυτού του κόσμου. Σκίτσο του Τάσου Αναστασίου Ενα χρόνο αργότερα, η έκθεση «Γλυκιά Ευρώπη» επιχείρησε να ταράξει τα λιμνάζοντα και θολά νερά της αυτάρεσκης γηραιάς ηπείρου που, εθελοτυφλώντας, αποσιωπά τα προβλήματά της εμμένοντας σε νούμερα και στατιστικές, αγνοώντας τους ανθρώπους. Πέρυσι, στην έκθεση «Πόλεμος Α.Ε.», τα δύσκολα θέματα των πολεμικών συγκρούσεων, των εξοπλισμών, των διενέξεων μεταξύ κρατών, των στρατιωτικών δαπανών, της ανόδου του νεοναζισμού κ.λπ., έγιναν αντικείμενο σατιρικών σχολιασμών από την πλειονότητα των Ελλήνων γελοιογράφων. Σκίτσο του Γιάννη Ιωάννου Και φέτος, οι επαγγελματίες του χιούμορ, που όσο πικρό ή σκληρό κι αν είναι αποκαλύπτει βαθύτατες αλήθειες, επανέρχονται με την έκθεση «Democrisis – Δημοκρατία σε Κρίση» και βασικό τους θέμα την έννοια και την εφαρμοσμένη εκδοχή ενός πολιτικού και κοινωνικού συστήματος που (σχεδόν) όλοι αποδέχονται και υπερασπίζονται στα λόγια αλλά κάποιοι αρνούνται να υπηρετήσουν στην πράξη. Σκίτσο του Ιάκωβου Βάη Σύμφωνα με την ανακοίνωση της Λέσχης: «Λένε πως στη Δημοκρατία δεν υπάρχουν αδιέξοδα. Είναι ωστόσο γεγονός ότι σε εποχές που τα κάθε είδους πολιτικά και οικονομικά αδιέξοδα πολλαπλασιάζονται, οι ατομικές ελευθερίες και τα δημοκρατικά δικαιώματα συμπιέζονται. Τριάντα δύο Ελληνες σκιτσογράφοι μιλάμε φέτος για τη Δημοκρατία. Μέσα από 131 σκίτσα τη ζωγραφίζουμε. Οχι σαν μια έννοια θολή και γενικόλογη, αλλά ως ένα αγαθό αυτονόητο και συνάμα ζητούμενο, εύθραυστο και την ίδια στιγμή εκπληκτικά ανθεκτικό. Τη ζωγραφίζουμε ως Απάντηση». Σκίτσο του John Antono Εκτός από τους Ελληνες γελοιογράφους, στην έκθεση θα συμμετέχουν και 10 διεθνώς καταξιωμένοι σκιτσογράφοι, με έντονη πολιτική και αιχμηρή ματιά, από την Ιταλία, μια χώρα με πλούσια παράδοση στο είδος και με προβλήματα αντίστοιχα με τα ελληνικά. Και με μια γρήγορη ματιά στα περισσότερα έργα των συμμετεχόντων δημιουργών, τόσο από την Ελλάδα όσο και από την Ιταλία, είναι βέβαιο ότι και η τέταρτη κατά σειρά μεγάλη έκθεση της Λέσχης Ελλήνων Γελοιογράφων θα αποτελέσει αφορμή για τρανταχτά γέλια αλλά και έναυσμα για σκέψη γύρω από την πολιτική κατάσταση των πραγμάτων και την ταλαιπωρημένη δημοκρατία στη χώρα μας, στην Ευρώπη, στον κόσμο. Ενας ζωντανός θρύλος της σάτιρας Σκίτσο του Altan για την έκθεση. «Η Δημοκρατία κινδυνεύει». «Ας ελπίσουμε ότι θα έρθει κάποιος να τη βοηθήσει». Επίτιμος προσκεκλημένος και τιμώμενο πρόσωπο στην έκθεση «Democrisis – Δημοκρατία σε Κρίση» είναι ένας από τους ζωντανούς θρύλους της ευρωπαϊκής σάτιρας, ο Ιταλός γελοιογράφος και δημιουργός κόμικς Francesco Tulio Altan που θα παρευρεθεί στα εγκαίνια μαζί με τον Giovanni Sorcinelli – Giox και τη Marilena Nardi. Ο Altan έγινε ιδιαίτερα γνωστός και στο ελληνικό κοινό από τη δεκαετία του 1980 κιόλας μέσω των κόμικς του και των γελοιογραφιών του που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Βαβέλ». Αριστοτέχνης του σαρκασμού και της λεπτής ειρωνείας, ο Altan εφάρμοσε στα κόμικς του μια πρωτότυπη μέθοδο σκωπτικού σχολιασμού των λεγομένων των ίδιων του των χαρακτήρων συνοδεύοντας τα σκίτσα του με σύντομες, δηλητηριώδεις «λεζάντες» που συμπλήρωναν ανατρεπτικά τις ιστορίες του. Στα ελληνικά κυκλοφορούν μια σειρά έργα του, μεταξύ των οποίων το «Colombo», μια ρηξικέλευθη ματιά στην ευρωπαϊκή αποικιοκρατία, το «Trino», μια βλάσφημη εκδοχή της δημιουργίας του κόσμου από έναν εγωιστή και καλοπερασάκια ψευτοθεό, τη χιουμοριστικά περιπετειώδη «Ada», τη συλλογή γελοιογραφιών με τον ευρηματικό τίτλο «Τέρμα η Αυτολογοκρισία, Είμαι Ενας Μαλάκας» κ.ά. Σε ειδική εκδήλωση, ο εβδομηνταεπτάχρονος δημιουργός θα μιλήσει στο κοινό της Αθήνας για τις γελοιογραφίες και τα κόμικς του και θα συμμετάσχει σε διάλογο με τους Ελληνες και Ιταλούς ομότεχνούς του, την Τρίτη 2 Απριλίου, στις 19.00. Οι δημιουργοί Σκίτσο του Μιχάλη Κουντούρη Οι Ελληνες γελοιογράφοι που παίρνουν μέρος στην έκθεση «Democrisis – Δημοκρατία σε Κρίση» είναι οι εξής: Τάσος Αναστασίου, Ιάκωβος Βάης, Κώστας Βλάχος, Δημήτρης Γεωργοπάλης, Σπύρος Δερβενιώτης, Dranis, Πάνος Ζάχαρης, Πέτρος Ζερβός, John Antono, Χρήστος Ζωίδης, Γιάννης Ιωάννου, Μιχάλης Κουντούρης, Σάκης Κουτσαντάς, Ηλίας Μακρής, Πάνος Μαραγκός, Παναγιώτης Μήλας, Βασίλης Μητρόπουλος (BAS), Κώστας Μητρόπουλος, Παναγιώτης Μητσομπόνος, Σπύρος Ορνεράκης, Αλέξια Οθωναίου, Βασίλης Παπαγεωργίου, Ανδρέας Πετρουλάκης, Κωνσταντίνος Ρουγγέρης, Κώστας Σκλαβενίτης, Soloup, Soter, Στάθης (Σταυρόπουλος), Ηλίας Ταμπακέας, Μαρία Τζαμπούρα, Δημήτρης Χαντζόπουλος, Βαγγέλης Χερουβείμ Σκίτσο του Σάκη Κουτσαντά Οι Ιταλοί συνάδελφοί τους είναι οι: Altan, Lido Contemori, Giorgio Franzaroli, Giovanni Sorcinelli – Giox, Enzo Lunari, Marco de Angelis, Marilena Nardi, Mario Natangelo, Sergio Staino, Pietro Vanessiι Σκίτσο του Πάνου Μαραγκού Εκθεση γελοιογραφίας «DEMOCRISIS–Δημοκρατία σε κρίση» Πότε: 1 – 7 Απριλίου 2019 Πού: Εκθεσιακός χώρος Μετρό Συντάγματος Ωρες λειτουργίας: 9.00 – 21.00 καθημερινά Είσοδος ελεύθερη (κατά τη διάρκεια της έκθεσης, συμμετέχοντες γελοιογράφοι θα βρίσκονται στο χώρο για να επικοινωνήσουν με το κοινό) Εγκαίνια: Δευτέρα 1 Απριλίου στις 19.00 Συνδιοργάνωση της Λέσχης Ελλήνων Γελοιογράφων σε συνεργασία με τη Βουλή των Ελλήνων, το υπουργείο Ψηφιακής Πολιτικής και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, την Περιφέρεια Αττικής, τη ΣΤΑ.ΣΥ. Α.Ε. και το Μορφωτικό Ιδρυμα της ΕΣΗΕΑ Σκίτσο του Βαγγέλη Χερουβείμ Σκίτσο του Πέτρου Ζερβού Πηγή Άλλο άρθρο σχετικά με το θέμα, το οποίο επικεντρώνεται στον Altan

Αλτάν, ο επισκέπτης με το αιχμηρό πενάκι Το σκίτσο μεταφέρει την κουβέντα ανάμεσα σε έναν ιδιοκτήτη μηχανουργείου και τον υπάλληλό του: «Στο μέλλον, τα μηχανήματα θα σε αντικαταστήσουν, Τσιπούτι», λέει χαιρέκακα ο πρώτος. Για να εισπράξει την πληρωμένη απάντηση: «Κι εσύ τι θα κάνεις τότε, αφεντικό; Θα έρχεσαι σπίτι να μου τα πρήζεις;». Η γελοιογραφία φέρει την υπογραφή ενός από τους ζωντανούς θρύλους της ιταλικής σάτιρας, του Αλτάν. Ο 78χρονος, πολυβραβευμένος δημιουργός, που έδωσε τα διαπιστευτήριά του στο ελληνικό κοινό μέσα από τις παλαιότερες δημοσιεύσεις και εκδόσεις γελοιογραφιών και κόμικς («Αυτοκαταστροφή», «Τρίνο», «Άντα», «Κολόμπο» κ.ά.) της Βαβέλ, πρόκειται να επισκεφθεί την Αθήνα στο τέλος του μήνα για τα εγκαίνια μιας έκθεσης με αυτόν ως τιμητικό καλεσμένο. «Ο Αλτάν προσεγγίζει τα θέματά του με τρόπο οριστικό. Χειρουργικό. Σκληρό», είχε πει για αυτόν ο συμπατριώτης του, συγγραφέας Εντμόντο Μπερσέλι. Συμπληρώνοντας εφέτος σαράντα πέντε χρόνια δημιουργικής πορείας στα εδάφη της σάτιρας, ο Φρανσέσκο Τούλιο Αλτάν όπως είναι το πλήρες όνομά του, κουβαλά στις αποσκευές του ένα εντυπωσιακό όγκο δουλειάς. Τόσο σε παιδικά αναγνώσματα και σειρές κινουμένων σχεδίων, όπως η «Πίμπα», όσο και σε κόμικς για ενηλίκους – το προνομιακό πεδίο δράσης του. Με το αιχμηρό του χιούμορ ο Αλτάν σαρώνει τα πάντα στις βινιέτες που σκιτσάρει: την πολιτική και εκκλησιαστική εξουσία, τους έχοντες και κατέχοντες, τη Μαφία και τα παντός είδους λαμόγια. Από τα βέλη του δεν γλιτώνει ούτε η Αριστερά, με τις λαθεμένες στρατηγικές και τις αυταπάτες της. Στα σκίτσα του, οι ανδρικές φιγούρες είναι «στραβοχυμένες», με κακόσχημες γραμμές και μύτες σαν προβοσκίδα. Με τις γυναίκες, αντίθετα, είναι αβρός. Οι πρωταγωνίστριές του είναι όμορφες, καμπυλόγραμμες και σχεδόν πάντα γυμνές, σαν την αλήθεια των λόγων που ξεστομίζουν. Η έκθεση, με τιμώμενο καλεσμένο τον Αλτάν, θα φιλοξενηθεί σε αίθουσα του σταθμού μετρό Συντάγματος από 1-7 Απριλίου 2019. Διοργανώνεται από την… καθ’ ύλην αρμόδια Λέσχη Ελλήνων Γελοιογράφων, σε συνεργασία με την Βουλή των Ελλήνων, την Περιφέρεια Αττικής, το Μορφωτικό Ίδρυμα της ΕΣΗΕΑ και την εταιρία του Μετρό. Είναι η τέταρτη, κατά σειρά, χρονιά που τα δραστήρια μέλη της Λέσχης (όλοι επαγγελματίες, γνωστοί από δημοσιεύσεις στον ημερήσιο, περιοδικό και ηλεκτρονικό τύπο) συνενώνουν τις δυνάμεις τους με συναδέλφους από ξένες χώρες. Στο πλαίσιο της ετήσιας έκθεσης σκίτσου Cartoonfair φιλοξενούνται κάθε χρόνο, πέρα από τα σκίτσα Ελλήνων, έργα δημιουργών από χώρες με πλούσια γελοιογραφική παράδοση. Στόχος αυτής της δραστηριότητας είναι να «συστήσει» στο ελληνικό κοινό διαφορετικές σχολές και τεχνοτροπίες. Φέτος, τα μέλη της Λέσχης Ελλήνων Γελοιογράφων επέλεξαν να εκθέσουν έργα ιταλών δημιουργών, με επικεφαλής τον Αλτάν. Δέκα σκιτσογράφοι, με δόκιμη θητεία στον ιταλικό τύπο, θα πλαισιώσουν τον «σημαιοφόρο» Αλτάν που θα παρουσιάσει αυτοπροσώπως τα έργα του. Οι βινιέτες των Ιταλών θα συναντηθούν στον εκθεσιακό χώρο του Μετρό Συντάγματος με εκείνες των Ελλήνων: 32 σκιτσογράφοι θα παρουσιάσουν 130 γελοιογραφίες που έχουν δημοσιευτεί στον ελληνικό Τύπο, ή έγιναν αποκλειστικά για την έκθεση. Όπως κάθε χρόνο, τα έργα τους υπηρετούν μια συγκεκριμένη θεματική ενότητα. Εφέτος, το θέμα –και ο τίτλος– της έκθεσης είναι «Democrisis– Η Δημοκρατία σε κρίση». Στο ίδιο μήκος κύματος, άλλωστε, είναι συντονισμένες οι περισσότερες βινιέτες του Αλτάν. Σχολιάζοντας με το δικό του, μοναδικό τρόπο την κρίση της Δημοκρατίας στη χώρα του (και όχι μόνο), βάζει έναν αντιήρωά του να λέει: «Εντάξει τώρα, ας είμαστε ειλικρινείς: Αυτή την περίφημη δημοκρατία, μήπως μας την σύστησε κάνας γιατρός;» Πηγή

ΑΦΙΕΡΩΜΑ comics 6 σχεδιαστές... διηγούνται τις ιστορίες τους στο «άλλο Βήμα» Κόμικς δεν είναι μόνο ιστορίες για παιδιά ή για ενηλίκους που δεν ανοίγουν βιβλία. Κόμικς είναι εικόνες που απογειώνουν τη φαντασία, ιστορίες που αφυπνίζουν το αίσθημα και δημιουργοί που σπάνια τους λούζουν τα φώτα της δημοσιότητας. Εξι από αυτούς συμμετέχουν στο Γ´ Φεστιβάλ Κόμικς, που διοργανώνει το περιοδικό «Βαβέλ», και επί τη ευκαιρία... Altan Ο πιο γνωστός γελοιογράφος και σχεδιαστής κόμικς στην Ευρώπη. Φημίζεται για την άρνησή του να δίνει συνεντεύξεις. Είναι από τους ανθρώπους εκείνους που ο πρώην πρωθυπουργός της Ιταλίας Κράξι δεν θα ήθελε να συναντήσει στον δρόμο. Η συνέντευξη του Altan από εδώ. Munoz Αργεντινός, έφυγε από την πατρίδα του για να γνωρίσει από κοντά την Ισπανία, την Αγγλία και την Ιταλία. Δημιουργός των καλύτερων μαυρόασπρων αστυνομικών ιστοριών κόμικς. Είναι λάτρης της τζαζ. Η συνέντευξη του Munoz από εδώ. Loustal Ενας από τους σημαντικότερους και πιο δημοφιλείς γάλλους «εικονοποιούς». Τα τελευταία χρόνια, εκτός από τα τρυφερά και εικαστικά κόμικς του, αναπτύσσει σημαντικό έργο στη ζωγραφική και στη διαφήμιση. Η συνέντευξη του Loustal από εδώ. Igort Ιταλός σχεδιαστής κόμικς, ζωγράφος (με συμμετοχές στην Biennale της Βενετίας), μουσικός. Είναι από τους ελάχιστους Ευρωπαίους που οι ιάπωνες εκδότες εμπιστεύονται να σχεδιάζει «μάνγκα». Η συνέντευξη του Igort από εδώ. Shelton Αν αναζητούσε κάποιος τις μεγαλύτερες μορφές του αμερικανικού, και όχι μόνο, αντεργκράουντ, ασφαλώς θα έφθανε σε αυτόν. Τώρα πια ζει στη Γαλλία κρατώντας επαφή αλλά και κριτική απόσταση από το παρελθόν. Η συνέντευξη του Shelton από εδώ. Brolli Σχεδιαστής κόμικς, ζωγράφος, εκδότης, συγγραφέας, μεταφραστής. Ιδρυτικό μέλος της ομάδας «Valvoline». Εχει συνδέσει το όνομά του με πρωτοφανή φιλολογικά σκάνδαλα. Ειδικός στην αμερικανική λογοτεχνία. Η συνέντευξη του Brolli από εδώ. Το ΒΗΜΑ, 13/09/1998

Ποιος είναι ο Cavanna (ελληνιστί Καβανάς); Μεγάλη μορφή. Λίγο σχεδιαστής, λίγο συγγγραφέας, λιγό γραφίστας, λίγο επιμελητής, γενικά άτομο του χώρου. Το σωτήριο έτος 1960 ξεκίνησε με τον George Bernier το ιστορικό περιοδικό Hara-Kiri ( Journal bête et méchant) από τις σελίδες του οποίου παρέλασαν μεγάλες μορφές των ευρωπαϊκών κόμικς. Καβανάς λοιπόν. Ποιος είναι ο Altan; Θεωρώ δεδομένο ότι όλοι γνωρίζουν τον Altan. Όλοι οφείλουν να γνωρίζουν τον Altan. Τι είναι αυτό το βιβλίο; Απ' ότι γράφει ο Καβανάς, ξεκίνησε σαν μια ανθολογία σκίτσων του Altan. Μια συλλογή από 50+ σχέδια, κυρίως με γυναίκες. Και μάλιστα αυτές τις αισθησιακές γυναίκες-μαμάδες του Altan με τα νωχελικά μάτια και τα πιασίματα τις οποίες σχεδιάζει συνήθως αραγμένες στον καναπέ. Στην πορεία, ο Καβανάς εμπνεύστηκε από τα σχέδια και έγραψε ισάριθμα μικρά κείμενα, ένα για κάθε σκίτσο με θεματολογία που περιστρέφεται γύρω από τις γυναίκες σε όλες τις ηλικίες: από παιδούλες μέχρι ηλικιωμένες. Τα κείμενα είναι σε πρώτο πρόσωπο και μιλούν για το σεξ, τη θέσση της γυναίκας στοην κοινωνία, τις σχέσεις αντρών γυναικών κλπ. Είναι ενδιαφέρον; Καλό είναι.

Μέσα από τις σελίδες του Βαβέλ 56 (12/85) ένας Altan σε τρελά κέφια Προσωπικά μου έκατσε πάρα μα πάρα πολύ καλά

Εδώ δεν έχει στριπάκι. Έχει όμως 4 σκιτσάκια του Altan από το "Αυτοκαταστροφή".

Πάλι Altan, πάλι μπόλικος, πάλι χορταστικός! Το δέκατο κεφάλαιο από το Colombo (Βαβέλ, 1986)

Κάλλιο αργά παρά ποτέ Οι πρώτες σελίδες από το Τρίνο του Αλτάν. Μέσα έχει μερικές καλύτερες, αλλά όποιος/α δεν ήξερε ποιός είναι ποιός, δεν θα τα "έπιανε". Και έτσι όμως...