Αναζήτηση στην Κοινότητα

Στον 2ο τόμο του κόμικς «Ο Κόσμος της Σοφίας» περιπλανιόμαστε με την έφηβη Σοφία στη σύγχρονη Ιστορία της δυτικής σκέψης, με ανοιχτό μέτωπο απέναντι στον μισογυνισμό και με αγωνία για την κλιματική αλλαγή. Πέρσι παρουσιάσαμε τον πρώτο τόμο του κόμικς «Ο Κόσμος της Σοφίας», σε εικονογράφηση Nicoby και Vincent Zabus (βλ. «Ο υπέροχος κόσμος της φιλοσοφίας», Καρέ Καρέ 14/1/2023). Πρόκειται για τη διασκευή του ομότιτλου φιλοσοφικού μυθιστορήματος του Jostein Gaarder, που από το 1991 μέχρι σήμερα έχει κατακτήσει δεκάδες εκατομμύρια αναγνώστες σε όλον τον κόσμο. Φέτος βρισκόμαστε στην ευχάριστη θέση να κρατάμε στα χέρια μας και τον δεύτερο τόμο, πάντα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, σε μετάφραση Στέλλας Ζουμπουλάκη. Με τον τόμο αυτόν κλείνει, τουλάχιστον προσώρας, η συναρπαστική περιήγησή μας στην Ιστορία της δυτικής σκέψης. Στο πρώτο μέρος («Η φιλοσοφία από τον Σωκράτη στον Γαλιλαίο»), το ταξίδι μας ξεκίνησε από τους Ίωνες φυσικούς φιλοσόφους, για να περάσει μέσα από την κλασική Αθήνα και τις ελληνιστικές σχολές στον μεσαιωνικό κόσμο, στην Αναγέννηση και στην Επιστημονική Επανάσταση. Στο δεύτερο μέρος, όπως προδίδει και ο υπότιτλος («Η φιλοσοφία από τον Ντεκάρτ ως τις μέρες μας») το ταξίδι μας συνεχίζεται στους αιώνες της νεωτερικότητας, μέσα από τα μάτια της έφηβης Σοφίας Αμούνδσεν και με οδηγό μας τον Αλμπέρτο. «Όταν θα καταλάβω λίγο περισσότερα, δεν θα διστάσω να δοκιμάσω τα όρια της φύσης μου», λέει η Σοφία. Και αυτό ακριβώς έκανε η νεότερη δυτική φιλοσοφία: έφτασε στα όρια της φύσης μας και της κατανόησής μας σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, από την ηθική και την ιδέα περί Θεού μέχρι την οικονομία και τη βιολογία. Μέσα από τους σπαρταριστούς διαλόγους, τον σουρεαλισμό και την παιγνιώδη αυτοαναφορικότητα, περιπλανιόμαστε με τους δύο πρωταγωνιστές μας στα κύρια ρεύματα του σύγχρονου στοχασμού. Μαθαίνουμε ότι ο Ντεκάρτ κατασκεύασε το πρώτο φιλοσοφικό σύστημα, εδραιώνοντας τη λογική ως το ασφαλέστερο θεμέλιο γνώσης. Γνωρίζουμε τον Σπινόζα, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι ο κόσμος μας είναι ντετερμινιστικά υποταγμένος σε αδιάψευστους νόμους. Στη συνέχεια συναντούμε τους εμπειριστές Λοκ, Χιουμ και Μπάρκλεϊ, συναναστρεφόμαστε τον Χομπς και τον Ρουσό, οι οποίοι μας συστήνουν το Κοινωνικό τους Συμβόλαιο, και βυθιζόμαστε στη σκέψη του Καντ. Και αν ο Διαφωτισμός σάς έκατσε βαρύς, ένας περίπατος με τον Χέγκελ και τον Σέλινγκ στα ανθόσπαρτα λιβάδια του Ρομαντισμού δεν ακούγεται άσχημη ιδέα. Πάντα με ατομική σας ευθύνη, όπως επισημαίνει ο Κίρκεγκορ. Αν νομίζατε όμως πως ξεμπερδέψαμε με τα βαριά αυτά ονόματα, πάρτε μια βαθιά ανάσα γιατί ακόμα δεν φτάσαμε στον Μαρξ, τον Νίτσε, τον Δαρβίνο, τον Φρόιντ, τον Σαρτρ, τη Σιμόν ντε Μποβουάρ και τον Καμί. «Ο Κόσμος της Σοφίας», σε μορφή δίτομου κόμικς, είναι η καλύτερη εισαγωγή σε αυτή την περιπέτεια δίχως τέλος, που ονομάζεται φιλοσοφία. Ας συλλογιστούμε μόνο ότι, μετά από χιλιάδες χρόνια κοπιώδους στοχασμού, μόλις διανύσαμε το πρώτο βήμα μας στην κατανόηση του Σύμπαντος και της θέσης μας ως είδους σε αυτό. Και το σχετικό link...

Τριάντα χρόνια μετά την κυκλοφορία του, το φιλοσοφικό μυθιστόρημα του Γιοστέιν Γκάαρντερ διασκευάζεται σε μορφή κόμικ και αναδεικνύει τον λόγο που παραμένει διαχρονικό και επίκαιρο. Οι δύο δημιουργοί του, Νικομπί και Βενσάν Ζαμπού, μιλούν στο «Κ». Η ερώτηση· το άλφα και το ωμέγα της ανθρώπινης σκέψης. Όλες οι απαντήσεις για οποιοδήποτε γεγονός, σκέψη και κατάσταση ξεκινούν από μια ερώτηση. Από τους πρώτους που ανέδειξαν τη σημασία της ερώτησης για την εξέλιξη του ανθρώπου και του πολιτισμού ήταν ο Σωκράτης. Το ξέραμε ήδη από το Λύκειο, όταν μαθαίναμε για τη μαιευτική του μέθοδο. Ο Σωκράτης καθοδηγεί σταδιακά τις απόψεις του συνομιλητή του με ερωτήματα για την προσέγγιση της αλήθειας, με τη μέθοδό του να υιοθετείται συνειδητά και υποσυνείδητα από χιλιάδες ανθρώπους. Άλλωστε τα ανθρώπινα όντα πάντα έθεταν φιλοσοφικά ερωτήματα. Αυτό δεν το λέει ο Σωκράτης, αλλά ο Νορβηγός συγγραφέας του Κόσμου της Σοφίας, Γιοστέιν Γκάαρντερ. Η φιλοσοφία ξεκινά από απλά ερωτήματα, των οποίων η απάντηση ενδεχομένως να είναι εξαιρετικά απλή ή απίστευτα περίπλοκη. Πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος; Μπορεί ο άνθρωπος να γνωρίζει τα πάντα; Υπάρχει ζωή μετά τον θάνατο; Πώς να ξέρω τι είναι σωστό και λάθος; Γιατί ονειρευόμαστε; Υπάρχει σάντουιτς με μία μόνο θερμίδα; Εντάξει, στο τελευταίο ερώτημα η φιλοσοφία δεν οδηγεί σε κάποια ριζοσπαστική αλήθεια, αλλά ένα ακόμη παράδειγμα θα μπορούσε να είναι ποιοι είμαστε. Το 1991, στα ράφια και στις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων της Νορβηγίας στέκουν αντίτυπα του Κόσμου της Σοφίας: Είναι ένα μυθιστόρημα για την ιστορία της φιλοσοφίας, όπως μαρτυρά ο υπότιτλός του, αλλά συγχρόνως ένα μυθιστόρημα για τον κόσμο που περιβάλλει τη Σοφία Άμουνδσεν, τη 14χρονη πρωταγωνίστρια, η οποία ένα πρωί παραλαμβάνει γράμματα από έναν άγνωστο αποστολέα. Τα γράμματα αποτελούν ένα μάθημα φιλοσοφίας. Γεμάτη απορίες, η Σοφία ταξιδεύει πρώτα στους προσωκρατικούς φιλοσόφους, αναλύει με διεξοδικά παραδείγματα τις βασικές αρχές των σημαντικότερων ρευμάτων της αρχαιότητας, συναντιέται με τον Θωμά Ακινάτη και τον Γαλιλαίο και φτάνει μέχρι τον Ζαν-Πολ Σαρτρ. Μεταφρασμένο σε 54 γλώσσες και με πάνω από 40 εκατομμύρια πωλήσεις, ο Κόσμος της Σοφίας αποτελεί ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά και δημοφιλέστερα έργα εκλαϊκευμένης επιστήμης. Γι’ αυτόν τον λόγο τριάντα χρόνια αργότερα, ο Βέλγος σεναριογράφος κόμικς Βενσάν Ζαμπού και ο Γάλλος σκιτσογράφος Νικομπί ένωσαν τις δυνάμεις τους και διασκεύασαν το ογκώδες μυθιστόρημα σε ένα ευανάγνωστο graphic novel που χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο (φτάνει ως τη φιλοσοφία της Αναγέννησης και στον Γαλιλαίο) κυκλοφορεί πλέον στα ελληνικά, σε μια σύμπραξη των εκδόσεων Αλεξάνδρεια και Μεταίχμιο σε μετάφραση της Στέλας Ζουμπουλάκη. Δημόκριτος και lego «Πρόκειται για ένα βιβλίο που εξακολουθεί να μας κάνει να σκεφτόμαστε, καθιστώντας προσιτές τις βασικές γραμμές της ιστορίας της φιλοσοφίας. Όταν ξαναδιαβάζουμε ολόκληρη την εξέλιξη της σκέψης, η ανάγνωση μας παρέχει τα κλειδιά για να σκεφτούμε τον κόσμο μας σήμερα», λέει ο Βενσάν Ζαμπού, ο οποίος αντιμετωπίζει τις ιδέες της φιλοσοφίας ως ένα εργαλείο αντίδρασης απέναντι στις κρίσεις που βιώνουμε σήμερα. «Ο κόσμος μάς προκαλεί σε πολλά επίπεδα: η κλιματική κρίση, η πανδημία, η οικονομική κρίση, ο πόλεμος στην Ουκρανία… Πολλά πράγματα εγείρουν ερωτήματα σχετικά με τη συμβίωση και τη σχέση μας με τον κόσμο. Στην ιστορία της φιλοσοφίας που παρουσιάζεται στο βιβλίο του Γκάαρντερ, μπορούμε να βρούμε μια ολόκληρη σειρά από ιδέες που μπορούν να μας βοηθήσουν να σκεφτούμε πώς να αντιδράσουμε σε όλα αυτά. Η προσαρμογή του μυθιστορήματος σε κόμικ ήταν ένας τρόπος να γίνει προσιτό το περιεχόμενό του σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους σήμερα». Το μυθιστόρημα των 616 σελίδων μπορεί να αποθαρρύνει ορισμένους – ο Νικομπί ήταν ένας από αυτούς που πήρε το βιβλίο στα χέρια του στη Γαλλία το 1995. «Το διάβασα ή μάλλον προσπάθησα να το διαβάσω, αλλά δεν μπόρεσα να το τελειώσω. Δεν ήμουν δυνατός αναγνώστης εκείνη την εποχή. Είναι μια μικρή εκδίκηση για μένα το να κάνω αυτή τη διασκευή. Ελπίζω ότι κάποιοι αναγνώστες που δεν τελείωσαν το μυθιστόρημα θα διαβάσουν το κόμικ μας». Οι δύο δημιουργοί δεν έκαναν εκπτώσεις στη φαντασία τους, με τον Νικομπί να αποδεικνύει τη μαστοριά του ποικιλοτρόπως. Σπάει τον τέταρτο τοίχο και απευθύνεται στον αναγνώστη με αποφασιστικότητα, βάζει τη Σοφία να πετάει κυριολεκτικά τα λόγια του Αριστοτέλη στον γκρεμό με αγανάκτηση όταν τον ακούει να εκφράζει κάποιες μισογυνιστικές απόψεις, ή να παίζει με τα χέρια της το κείμενο σαν να πρόκειται για τα σφηνοτουβλάκια lego. Για την ακρίβεια, το κάνει και αυτό χτίζοντας τη μορφή του Δημόκριτου, που εμφανίζεται ως διά μαγείας στο δωμάτιό της πάνω σε έναν ελέφαντα (είδατε τι κάνει εδώ;). Με το χιούμορ παίζει και ο Βέλγος σεναριογράφος, ο οποίος δίνει φωνή σε όλους τους φιλοσόφους και τους βάζει λόγια που δεν περιμένεις να ακούσεις. «Το μέσο μάς επέτρεψε να είμαστε πιο ευφάνταστοι, να μεταφερθούμε άμεσα από τη μία εποχή στην άλλη ή να φέρουμε τη Σοφία σε επαφή με τους φιλοσόφους που συναντά και να της επιτρέψουμε, όπως και στους αναγνώστες, να συζητήσει απευθείας μαζί τους. Περιλαμβάνονται εικόνες που υπάρχουν στο μυθιστόρημα, αλλά αποκτούν πραγματικά την πλήρη ισχύ τους όταν τοποθετούνται σε εικόνες. Για παράδειγμα η κοσμοθεωρία του Δημόκριτου, την οποία ο Γκάαρντερ συγκρίνει με lego, είναι ακόμη πιο επιδραστική στα κόμικς όταν μπορεί κανείς να φανταστεί τα τουβλάκια να παίρνουν τη μορφή ενός ελέφαντα, μιας καμηλοπάρδαλης ή του ίδιου του φιλοσόφου», λέει ο Νικομπί. «Ο Σωκράτης μού φτιάχνει τη μέρα» «Ένα κόμικ δεν προορίζεται να αντικαταστήσει το βιβλίο στο οποίο βασίζεται. Είναι μια νέα ερμηνεία του περιεχομένου του σε ένα άλλο μέσο. Όπως όταν ένας σκηνοθέτης επεξεργάζεται σήμερα ένα κείμενο του Σαίξπηρ. Δεν αντικαθιστάς τίποτα, φέρνεις απλώς ένα νέο φως», πιστεύει ο Ζαμπού. Διαπιστώνω πως την ίδια άγνοια περί φιλοσοφίας μοιραζόμασταν κάποτε με τον Νικομπί. «Όταν ξεκίνησα κι εγώ το βιβλίο δεν ήξερα πολλά πάνω στη φιλοσοφία. Τώρα μου αρέσει ο Σωκράτης. Πρώτον, επειδή είναι σαν πατρική φιγούρα και με αυτόν πλησιάζουμε για πρώτη φορά μια φιλοσοφία που δεν εξηγεί μόνο θεϊκές λειτουργίες. Δεύτερον, επειδή δεν είναι δογματικός και δεν δίνει την αίσθηση της επιβολής ενός απόλυτου οράματος. Και τρίτον, επειδή έχει χιούμορ. Όταν λέει “αν ένας γάιδαρος σε κλοτσήσει, μην τον κλοτσήσεις πίσω”, μου φτιάχνει τη μέρα». Από την άλλη, ο Ζαμπού επηρεάζεται από τη στιγμή που επιστήμονες όπως ο Γαλιλαίος και ο Κοπέρνικος προσπαθούν να μας κάνουν να καταλάβουμε τη θέση της Γης στον κόσμο μας. «Ξαφνικά οι άνθρωποι κατάλαβαν πως η Γη δεν είναι το κέντρο του κόσμου. Πιστεύω ότι και σήμερα αντιμετωπίζουμε μια τέτοια στιγμή. Για χρόνια ο δυτικός κόσμος νόμιζε πως η φύση ήταν στην υπηρεσία του, αλλά τώρα δεν συμβαίνει αυτό. Είμαστε μέρος της, βασιζόμαστε στο περιβάλλον και σε άλλα είδη, όπως κάθε οργανισμός». Μπορεί η ιστορία της φιλοσοφίας να μας βοηθήσει να βρούμε τον δρόμο μας και να επανεκτιμήσουμε τη στάση μας; Μια καλή αρχή είναι να ρωτάμε και να είμαστε περίεργοι. Όπως η Σοφία Άμουνδσεν. ΙΝFO → Ο κόσμος της Σοφίας – 1. Η φιλοσοφία, από τον Σωκράτη στον Γαλιλαίο του Νικομπί και του Βενσάν Ζαμπού, βασισμένο στο βιβλίο του Γιοστέιν Γκάαρντερ, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο και Αλεξάνδρεια. Και το σχετικό link...

Το καλτ μυθιστόρημα «Ο Κόσμος της Σοφίας» μεταφέρεται σε κόμικς και μας συστήνει τη φιλοσοφία από την αρχή. Στην εποχή μας, η λέξη «φιλοσοφία», όπως και πολλές άλλες λέξεις με ρίζες στο παρελθόν, χρησιμοποιείται με τελείως διαφορετικούς – από την πρωταρχική της σημασία – τρόπους. Είτε για να δηλώσει κάτι άσχετο (λ.χ. «η φιλοσοφία της εταιρείας μας») είτε απλά για να περιγράψει τον αερολογούντα, τον φανφαρόνο, τον «αμπελοφιλόσοφο». Κυριολεκτικά, ο όρος αυτός σημαίνει «αγάπη για τη σοφία». Πρωτοεμφανίστηκε κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα, συναντάται όμως πιο συστηματικά στα πλατωνικά κείμενα, από τις αρχές του 4ου αιώνα, σε μια προσπάθεια να προσδιοριστεί η ακριβής σημασία της. Εν τούτοις αποτελεί κοινή πεποίθηση, ήδη από τα κλασικά χρόνια, ότι οι απαρχές της φιλοσοφίας εντοπίζονται πολύ νωρίτερα, στις αρχές του 6ου αιώνα: όχι ως όρος, αλλά ως τρόπος θεώρησης των πραγμάτων. Στον Αριστοτέλη οφείλουμε την πρώτη καταγραμμένη ιστορία της. Στους σύγχρονους καιρούς, αναρίθμητα βιβλία έχουν επιχειρήσει να παρουσιάσουν μια συνολική ιστορία της φιλοσοφίας. Στην κορυφή των δημοφιλέστερων εκλαϊκευτικών βιβλίων για την πορεία αυτής της συναρπαστικής διανοητικής περιπέτειας 26 αιώνων βρίσκεται το μυθιστόρημα του Νορβηγού καθηγητή φιλοσοφίας και συγγραφέα Γιοστέιν Γκάαρντερ (Jostein Gaarder), «Ο Κόσμος της Σοφίας». Κυκλοφόρησε πρώτη φορά στη Νορβηγία το 1991. Από τότε έχει σημειώσει αλλεπάλληλες εκδόσεις σε 54 γλώσσες, έχοντας κερδίσει δεκάδες εκατομμύρια αναγνώστες σε όλο τον κόσμο. Η δημοφιλία του έγκειται στο ότι καταφέρνει να μας καταστήσει προσιτό ένα ευρύ φάσμα φιλοσοφικών προσεγγίσεων μέσα από τα μάτια των ηρώων του: δύο έφηβων κοριτσιών και ενός ανώνυμου επιστολογράφου. Σήμερα, τριάντα χρόνια μετά την κυκλοφορία του, ο «Κόσμος της Σοφίας» διασκευάζεται σε μορφή κόμικς, σε σενάριο του Βέλγου θεατρικού συγγραφέα και σεναριογράφου κόμικς Vincent Zabus και σχέδια του Γάλλου σκιτσογράφου Nicoby. Τον Νοέμβριο του 2022, σχεδόν ταυτόχρονα με την κυκλοφορία της κόμικς εκδοχής του «Κόσμου της Σοφίας» από τον γαλλικό εκδοτικό οίκο Albin Michel, κυκλοφόρησε και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια και Μεταίχμιο (μτφρ. Στέλας Ζουμπουλάκη). Δεν είναι η πρώτη φορά που το μέσο των κόμικς αναλαμβάνει να παρουσιάσει εκλαϊκευμένη την επική ιστορία του ανθρώπινου στοχασμού, της εξερεύνησης των ιδεών, των θεωριών και των απόψεων ορισμένων από τα πιο δημιουργικά μυαλά της ανθρωπότητας. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα, μεταφρασμένα στα ελληνικά, «Η φιλοσοφία για αρχάριους» του Denis Huisman και «Η Φιλοσοφία σε κόμικς» των Μάικλ Φ. Πάτον και Κέβιν Κάνον. Ο «Κόσμος της Σοφίας» είναι οπωσδήποτε ένα έργο που απευθύνεται σε νεαρότερες ηλικίες από τα προαναφερθέντα. Με τρόπο απλό, αλλά ουδόλως απλοϊκό, ο πρώτος από τους δύο τόμους («Από τον Σωκράτη στον Γαλιλαίο») μας προ(σ)καλεί σε μια περιπλάνηση στα μονοπάτια της φιλοσοφικής σκέψης. Μια περιπλάνηση που ξεκινάει όταν η ηρωίδα μας, Σοφία Αμούνδσεν, λαμβάνει ένα γράμμα με την ερώτηση «Ποια είσαι;». Ακολουθούν κι άλλες: «Πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος;». Και: «Υπάρχει βούληση ή νόημα πίσω απ’ αυτά που συμβαίνουν;», «Υπάρχει ζωή μετά τον θάνατο;», «Πώς πρέπει να ζούμε;». Εκκινώντας από τους τρεις Μιλήσιους στοχαστές Θαλή, Αναξίμανδρο και Αναξιμένη, παρακολουθούμε μαζί με τη Σοφία τη μετάβαση από τον μύθο στον λόγο, όταν οι πρώτοι Ίωνες φυσικοί φιλόσοφοι άρχισαν να αναζητούν μια «ορθολογική» εξήγηση των φαινομένων μακριά από τον μυθολογικό τρόπο σκέψης. Για να γνωρίσουμε στη συνέχεια τους Ατομικούς φιλοσόφους Λεύκιππο και Δημόκριτο, οι οποίοι ισχυρίζονταν ότι τα πάντα στο Σύμπαν αποτελούνται από άτομα και κενό. Και από τους λεγόμενους «προσωκρατικούς», η Σοφία επισκέπτεται την Αθήνα της εποχής του Σωκράτη, την πόλη που έμελλε να καταστεί η πνευματική κοιτίδα της Ελλάδας για τους επόμενους αιώνες. Όπως είναι λογικό, από ένα ολόκληρο κεφάλαιο αφιερώνεται αντίστοιχα στους δύο κορυφαίους φιλοσόφους Πλάτωνα και Αριστοτέλη. Ο πρώτος αναλύει στη Σοφία την ιδεαλιστική φιλοσοφία του και, με την αλληγορία του Σπηλαίου, της εξηγεί τη διαφορά αισθητού και νοητού κόσμου. Ο δεύτερος (μαθητής, αρχικά, του πρώτου στην Ακαδημία – την πρώτη φιλοσοφική σχολή που ιδρύθηκε ποτέ), διαφοροποιείται από τον δάσκαλό του σε κομβικά ζητήματα και αναπτύσσει μια επιστημονική γλώσσα επιχειρώντας να βάλει σε τάξη το σύνολο των τομέων της ανθρώπινης γνώσης. Στη συνέχεια η Σοφία περνάει στο πιο σπουδαίο, κατά τη γνώμη μου, κεφάλαιο της αρχαίας φιλοσοφίας, που αναπτύχθηκε κατά την Ελληνιστική εποχή. Τα τέσσερα βασικά κινήματα (Κυνικοί, Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί), παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις τους, αντανακλούν με τον καλύτερο τρόπο τις αναζητήσεις για μια ευτυχισμένη απλότητα, σε μια παγκοσμιοποιημένη εποχή ταραχής και αβεβαιότητας, που αρκετά κοινά στοιχεία διέθετε με τη σημερινή. Σημείο καμπής, η έλευση του χριστιανισμού. Η νέα θρησκεία ως πεδίο συνάντησης, σύγκρουσης και σύνθεσης δύο ολότελα διαφορετικών πολιτισμών, του ιουδαϊκού-σημιτικού και του ελληνορωμαϊκού-ινδοευρωπαϊκού, δεν αφήνει αδιάφορη τη Σοφία. Διά μέσου της ηρωίδας μας, παρακολουθούμε τη μετάβαση από τον αρχαίο κόσμο και τους Νεοπλατωνικούς στη φιλοσοφική και θεολογική σκέψη του Μεσαίωνα, όπως εκφράστηκε από τους Αυγουστίνο, Αβερρόη και Θωμά Ακινάτη (κραυγαλέα βέβαια παραμένει, όπως και στο πρωτότυπο βιβλίο, η άγνοια για τις φιλοσοφικές και πνευματικές ζυμώσεις στην ανατολική χριστιανοσύνη). Το απολαυστικό ταξίδι συνεχίζεται στην Αναγέννηση και στην Επιστημονική Επανάσταση, εκεί όπου βλέπουμε τη φιλοσοφία να αποτελεί στη σκέψη των Κοπέρνικου, Κέπλερ, Γαλιλαίου και αργότερα του Νεύτωνα, την αναγκαία ενοποιητική γέφυρα μεταξύ θεολογίας και σύγχρονης επιστήμης. Η θρησκευτική Μεταρρύθμιση δίνει νέα ώθηση στον φιλοσοφικό στοχασμό της νεωτερικότητας, τόσο του γερμανόφωνου-διαμαρτυρόμενου όσο και του λατινόφωνου-ρωμαιοκαθολικού κόσμου. Θα υπερτερήσουν βέβαια οι πολιτικοθρησκευτικοί πόλεμοι που εξουθένωσαν την Ευρώπη κατά τον 17ο αιώνα. Και κάπου εκεί, στην εποχή του Μπαρόκ, θα μας αφήσει ο πρώτος τόμος του κόμικς, με πολλές υποσχέσεις για τον δεύτερο. Καθ’ όλη αυτή τη διαδρομή, η Σοφία δεν είναι παθητική δέκτης των φιλοσοφικών θεωριών. Πάνω απ’ όλα είναι ένας νέος άνθρωπος της εποχής μας. Έχει απορίες, αμφιβολίες, ενστάσεις, αμφισβητήσεις, που αποτελούν άλλωστε τις προϋποθέσεις της φιλοσοφικής σκέψης. Επίσης, στη 2022 εκδοχή της χρησιμοποιεί τα κοινωνικά δίκτυα, αγωνίζεται ενάντια στην κλιματική αλλαγή και εξεγείρεται απέναντι στον μισογυνισμό οποιασδήποτε «αυθεντίας». Τεχνοτροπικά το γκράφικ νόβελ ανήκει στη Γαλλοβελγική Σχολή, τουτέστιν: λιτό σχέδιο και πλακάτα χρώματα. Σίγουρα ο ιδανικότερος τρόπος ώστε, βοηθούντος του ευμεγέθους σχήματος του βιβλίου, να ξεδιπλωθεί η αφήγηση ενός – εκτεινόμενου σε μεγάλο χρονικό εύρος – φιλοσοφικού μυθιστορήματος, με πλήθος σύνθετων εννοιών, χωρίς να κουράζονται η αναγνώστρια και ο αναγνώστης. Έχει λεχθεί ότι «η φιλοσοφία είναι η ιστορία της». Και πράγματι, είναι ανόητο να αναμετρηθούμε με τα θεμελιώδη ερωτήματα της πρόσκαιρης ύπαρξής μας μηδενίζοντας το κοντέρ, χωρίς να ανατρέξουμε στο τι έγραψαν τόσοι και τόσες πριν από εμάς. Οπωσδήποτε, ο «Κόσμος της Σοφίας» είναι μια καλή αφετηρία να επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση μας με τη φιλοσοφία. Να την αντιμετωπίσουμε όχι σαν μια ιδιόρρυθμη ενασχόληση περιορισμένη στα σκονισμένα ράφια των βιβλιοθηκών, αλλά σαν ένα είδος νοητικής εκγύμνασης με πρακτική εφαρμογή σε όλους τους τομείς του καθημερινού μας βίου. Για να θυμηθούμε και τον Επίκουρο: «Ούτε όταν είναι κανείς νέος δεν πρέπει να αναβάλλει να φιλοσοφεί ούτε όταν είναι γέρος δεν πρέπει να θεωρεί κοπιαστικό να φιλοσοφεί. Διότι ποτέ δεν είναι ούτε πολύ νωρίς ούτε πολύ αργά για να φροντίσει την υγεία της ψυχής». Και το σχετικό link...

Πώς ένας ασήμαντος πίθηκος έγινε άρχοντας του πλανήτη Γη, ικανός να διασπάσει το άτομο, να πετάξει στο φεγγάρι και να χειριστεί τον γενετικό κώδικα της ζωής; Ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι μάς προσκαλεί να δούμε τη μεγάλη εικόνα και την τρελή πλευρά της ιστορίας – εξηγώντας γιατί είμαστε όλοι παγιδευμένοι στα όνειρα των νεκρών! Παρέα με πλήθος κοσμογυρισμένους χαρακτήρες, γίνεται ο οδηγός μας σε μια επική εξερεύνηση μέσα από διαφορετικές ηπείρους, εποχές και πολιτισμούς. Μεταφορά της παγκόσμιας εκδοτικής έκπληξης Sapiens: μια σύντομη ιστορία του Αν-θρώπου (16 εκατομμύρια αντίτυπα σε 60 γλώσσες), αυτή η λαμπρά σχεδιασμένη σειρά κόμικς είναι προϊόν συνεργασίας του Χαράρι με τους διακεκριμένους κομίστες David Vandermeulen και Daniel Casanave. Πνευματώδης και αστεία, γεμάτη αναφορές στη μαζική κουλτούρα και απαλλαγμένη από ακαδημαϊκά στερεότυπα, θα μαγνητίσει όχι μόνο τους λάτρεις του συγγραφέα-φαινόμενο, αλλά και όσους δεν ασχολούνται συνήθως με την επιστήμη και την ιστορία. Ένα σκληρόδετο κόμικ 248 έγχρωμων σελίδων απ'τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια σε διαστάσεις 20 x 26.5 που σίγουρα αξίζει να διαβάσετε. Ευχαριστούμε τον @nikos99 για την διάθεση του τεύχους.

Κυκλοφόρησε ο δεύτερος τόμος του «Sapiens» του Yuval Noah Harari σε κόμικς. Το παγκόσμιο μπεστ σέλερ του Yuval Noah Harari «Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου» μετρά σχεδόν 20 εκατομμύρια πωλήσεις. Η μεταφορά του σε κόμικς από τους David Vandermeulen και Daniel Casanave, που βρίσκεται ήδη στον 2ο τόμο, έρχεται να οπτικοποιήσει τη συναρπαστική γραφή του Ισραηλινού ιστορικού και να την αποδώσει με άφθονο χιούμορ και αμέτρητα παραδείγματα. Πριν από περίπου ένα χρόνο από αυτές εδώ τις σελίδες παρουσιάζαμε με ενθουσιασμό τον πρώτο τόμο του «Sapiens» με υπότιτλο «Η γέννηση του ανθρώπου». Σήμερα ο ενθουσιασμός αυτός είναι μεγαλύτερος, καθώς στον δεύτερο τόμο με υπότιτλο «Τα θεμέλια του πολιτισμού» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια, μετάφραση: Μιχάλης Λαλιώτης, 260 σελίδες) οι David Vandermeulen και Daniel Casanave συνεχίζουν και αυτοί με ενθουσιασμό να δίνουν εικόνα και πλοκή μυθιστορήματος στο σπουδαίο έργο του Ισραηλινού ιστορικού Yuval Noah Harari. Ο Harari θεωρείται σήμερα ένας από τους σπουδαιότερους παγκοσμίως διανοητές στον τομέα της Ιστορίας και ειδικότερα της μακροϊστορίας καθώς με έναν σαγηνευτικό τρόπο και με συνεχείς αναφορές στη βιολογία, τη γενετική, την κοινωνιολογία, την ανθρωπολογία, την Ιστορία της τέχνης και των επιστημών περιγράφει την ιστορία του ανθρώπου, των κοινωνιών του, του πολιτισμού. Στη μεταφορά του έργου του σε κόμικς συνεργάστηκε στη συγγραφή του σεναρίου με τον David Vandermeulen προσπαθώντας και επιτυγχάνοντας να δώσουν στο βιβλίο μια μορφή και δομή πλοκής με πλειάδα πρωταγωνιστών, με πρώτο και καλύτερο τον αφηγητή Harari, την ανιψιά του Ζωή, έναν υπερήρωα, μια αστυνομικό και την Ινδή καθηγήτρια Σαρασβάτι. Στο εικαστικό μέρος ευτύχησαν να συνεργαστούν με τον εξαιρετικό δημιουργό κόμικς Daniel Casanave που συνέβαλε και στη διασκευή, και το αποτέλεσμα είναι άκρως ελκυστικό χωρίς να λειτουργεί ανταγωνιστικά με το πρωτότυπο «Sapiens» αλλά συμπληρωματικά. Στον δεύτερο τόμο οι τρεις δημιουργοί προχωρούν στον χρόνο και πιάνουν την Ιστορία από το 12000 π.Χ. Ξεκινούν από την Αγροτική Επανάσταση αλλά όπως και στο πρωτότυπο κάνουν συνεχή άλματα σε όλη την ανθρώπινη Ιστορία μέχρι το παρόν. Δεν ακολουθούν μια αυστηρή χρονολογική σειρά ούτε μια γραμμική πορεία αλλά επιχειρούν να ερμηνεύσουν κοινωνικά, πολιτισμικά και πολιτικά φαινόμενα παρατηρώντας την εξέλιξη του ανθρώπου σε βάθος χιλιετιών. Και το κυριότερο, με μια διαλεκτική που απορρίπτει κάθε δογματισμό, κάθε επιστημονική αυθεντία, κάθε μονοσήμαντη ερμηνεία. Οι ίδιοι στον επίλογό τους τονίζουν: «Η ομορφιά της επιστήμης είναι ότι διαρκώς εξελίσσεται: νέες ανακαλύψεις αλλάζουν για πάντα τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε τον κόσμο. Οι δημιουργοί και η ομάδα των επιμελητών αυτού του βιβλίου έχουν καταβάλει κάθε προσπάθεια ώστε η αναπαράσταση των ιστορικών γεγονότων να βασίζεται στις πρόσφατες επιστημονικές έρευνες κατά την περίοδο της συγγραφής του. Εξακολουθούν να υπάρχουν πολλές διαφωνίες μεταξύ των μελετητών σχετικά με την ερμηνεία συγκεκριμένων αρχαιολογικών, γενετικών και γραπτών στοιχείων και ορισμένες από αυτές μπορεί να μην επιλυθούν ποτέ οριστικά. Μελλοντικές ανακαλύψεις και καινοτομίες μπορεί να ανατρέψουν την αντίληψή μας για το παρελθόν και πρέπει όλοι να είμαστε έτοιμοι να υποδεχτούμε τέτοιες ανατροπές. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τα πάντα είναι υπό συζήτηση. Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι στο παρελθόν υπήρξαν πολλά είδη ανθρώπων, ότι το τελευταίο ανθρώπινο είδος που απομένει, ο Homo Sapiens, εξημέρωσε φυτά και ζώα, ξεκλείδωσε τους νόμους της φύσης και δημιούργησε παγκόσμιες αυτοκρατορίες χρησιμοποιώντας τη δύναμη των ιστοριών. Κάθε χρόνο μαθαίνουμε περισσότερα για τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκαν αυτές οι μεταμορφώσεις και για το πώς βοήθησαν να δημιουργηθεί ο κόσμος που κατοικούμε σήμερα». Κι αυτό το πνεύμα που χαρακτηρίζει το σύνολο του έργου του Harari, είναι που κάνει το «Sapiens» ακόμα πιο χρήσιμο σε μια εποχή όπως η δική μας, που επιστρέφουν ως ακλόνητες και αλάθητες οι «επιστημονικές» αλήθειες και όποιος τολμήσει να τις αμφισβητήσει ή να τις αντιμετωπίσει με σκεπτικισμό αντιμετωπίζεται ως προδότης του είδους του. Ειδικά ο δεύτερος τόμος της σειράς έχει όμως και ελληνικό ενδιαφέρον καθώς υπάρχουν αναφορές, όπως θα ήταν αναμενόμενο, στον Μέγα Αλέξανδρο, τον Διογένη και το πιθάρι του, τον Σωκράτη αλλά και στο ζευγάρι των αρχαίων ομοφυλόφιλων Αρμόδιου και Αριστογείτονα, ακόμα όμως και στη σύγχρονη Ελλάδα με τους Εύζωνες να βηματίζουν έξω από τη Βουλή. Δίπλα στη «Σχολή των Αθηνών» του Ραφαήλ, η πρώτη γυναίκα Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου είναι το παράδειγμα των Harari, Vandermeulen και Casanave για την τεράστια αλλαγή που έχει συντελεστεί από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα ως προς τα δικαιώματα των γυναικών με τον Harari να εξηγεί: «Οι περισσότεροι νεοέλληνες έχουν αποδεχτεί ότι είναι απολύτως φυσιολογικό μια γυναίκα να καταλαμβάνει δημόσια αξιώματα… κάτι που θα εξέπληττε τους σοβινιστές προγόνους τους. Αλλά βέβαια, πολλοί νεοέλληνες πιστεύουν επίσης ότι οι άνθρωποι πρέπει να έλκονται μόνο από το αντίθετο φύλο… Πράγμα που θα φαινόταν αστείο στους πιο ανοιχτόμυαλους προγόνους τους». Κι εδώ βρίσκεται και το σημαντικότερο μήνυμα του «Sapiens», ότι αυτό που αποκαλούμε πολιτισμό δεν σημαίνει ότι αποτελεί και πρόοδο: «Αν θέλουμε να ξεχωρίσουμε το βιολογικά καθορισμένο από αυτό που προσπαθούν να δικαιολογήσουν οι άνθρωποι με βιολογικούς μύθους, υπάρχει ένας απλός πρακτικός κανόνας… Η βιολογία δίνει δυνατότητες, ο πολιτισμός απαγορεύει». Μια τέτοια οπτική ακούγεται απαισιόδοξη και αιρετική αλλά ο Harari την τεκμηριώνει αριστοτεχνικά. Και χωρίς πουθενά να πλατειάζει ή να γίνεται δυσνόητος και δυσπρόσιτος. Τον βοηθούν φυσικά τα απολαυστικά σχέδια του Casanave και το διάχυτο χιούμορ που προκύπτει και από τη συνύπαρξη, ακόμα και στο ίδιο καρέ, προσώπων που έζησαν με διαφορά αιώνων ή δεν υπάρχουν παρά μόνο στη φαντασία μας και στις δοξασίες μας: ο Μεφιστοφελής, ο Χαμουραμπί, ο Κομφούκιος, ο Τόμας Τζέφερσον, η Σκάρλετ Ο’ Χάρα, το Κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι, η Μάργκαρετ Θάτσερ, ο Τζον Λένον, ο Άνταμ Σμιθ, ο Άρνολντ Σβαρτζενέγκερ, η Άνγκελα Μέρκελ. Σε μια σειρά που υπονομεύει τη μονολιθικότητα, δυναμιτίζει την αδιαλλαξία και είναι αφιερωμένη «στους προγόνους που έβαλαν τα θεμέλια και στους καλύτερους προγόνους που πρέπει να γίνουμε εμείς». Και το σχετικό link...

Θα μπορούσε να είναι μια τηλεοπτική σειρά κινουμένων σχεδίων: Πριν από διακόσιες χιλιάδες χρόνια, ένα νέο είδος ζωής εμφανίστηκε στη Γη. Δυναμικό και ταχύτατα ανερχόμενο, επρόκειτο να κατακτήσει τον πλανήτη. Σε αυτή την κούρσα μέσα από τους αιώνες ένας μικροκαμωμένος καθηγητής, ένας μοντέρνος σοφός με μικροσκοπικά γυαλάκια, έχει αναλάβει τον ρόλο του νηφάλιου οδηγού. «Πριν από περίπου 14 δισεκατομμύρια χρόνια, από ένα φαινόμενο που είναι γνωστό ως η Μεγάλη Έκρηξη, γεννήθηκαν η ύλη, η ενέργεια, ο χρόνος και ο χώρος». Ο ιστορικός Γιουβάλ Νόα Χαράρι κάθεται στην πολυθρόνα του με ένα βιβλίο ανοιχτό επάνω στα πόδια του και μας προετοιμάζει για καταπληκτικές πτήσεις στο παρελθόν της ανθρωπότητας. Πριν από εκατό χιλιάδες χρόνια, τουλάχιστον έξι διαφορετικά είδη ανθρώπων κατοικούσαν στη Γη. Ωστόσο, σήμερα υπάρχει μόνον ένα – ο homo sapiens. Τι συνέβη στους άλλους; Και τι μπορεί να συμβεί σε εμάς στο μέλλον; Ο ιστορικός Γιουβάλ Νόα Χαράρι κάθεται στην πολυθρόνα του, με ένα βιβλίο ανοιχτό επάνω στα πόδια, και μας προετοιμάζει για καταπληκτικές πτήσεις στο παρελθόν της ανθρωπότητας. Στο βιβλίο «Sapiens: Μια εικονογραφημένη ιστορία», ο δημοφιλής διανοητής και συγγραφέας ξαναλέει την ιστορία του ανθρώπινου είδους, αλλά αυτή τη φορά τη διηγείται με comic strips και καλοσχεδιασμένους χαρακτήρες ως βοηθούς του. Έχει δίπλα του την πολυμαθή Ινδή καθηγήτρια Βιολογίας Σαρασβάτι, εύσωμη, ενίοτε αστεία αλλά πάντοτε λογική. Την ντετέκτιβ Λόπεζ, μια Νεοϋορκέζα σκληροτράχηλη αστυνομικό που εξιχνιάζει εγκλήματα κατά της τρυφερής ζωώδους φύσης μας. Επίσης ένα προϊστορικό ζευγάρι – τη Σίντι και τον Μπιλ Σάπιενς –, τη δόκτορα Φαντασία (Dr Fiction), τον δικηγόρο Αδαμόπουλο που μάχεται για τα δικαιώματα ενός εγκληματικού ζεύγους, και το ομοφυλόφιλο ζευγάρι των δύο Νεάντερταλ ανδρών που ανατρέπει όλα τα στερεότυπα περί πατριαρχίας και σχέσεων των δύο φύλων. Υπάρχει ακόμη ο στοχαστικός βιομήχανος Αρμάν Πεζό ο οποίος διηγείται ιστορίες με ακαταμάχητο παλιομοδίτικο τρόπο, και βεβαίως η ανιψιά του Χαράρι, η μικρή Ζωή. Τους συναντάμε όλους ήδη από τον πρώτο τόμο του εικονογραφημένου «Sapiens», που ονομάζεται «Η γέννηση του ανθρώπου». Στις 245 σελίδες του εξιστορείται η δημιουργία και η εξέλιξη της ανθρωπότητας, διερευνώντας παράλληλα τους τρόπους με τους οποίους η Βιολογία και η Ιστορία συμβάλλουν, αλλά και βελτιώνουν την αντίληψή μας για το τι σημαίνει άνθρωπος. Οι επιστήμονες συνήθως σκέπτονται με αξιώματα, ορισμούς και εξισώσεις. Οι απλοί άνθρωποι καταλαβαίνουμε καλύτερα τις ιστορίες. Οπότε η εικονογραφημένη εκδοχή του περίφημου πλέον «Sapiens: A Brief History of Humankind» (2011 στα εβραϊκά και σε αγγλική μετάφραση το 2014) του Γιουβάλ Χαράρι, του βιβλίου που διαλέγουν εκατομμύρια αναγνώστες και συστήνουν προσωπικότητες σαν τον Μπαράκ Ομπάμα, τον Μπιλ Γκέιτς και τον Μαρκ Ζούκερμπεργκ, «προσφέρει στους αναγνώστες μια νέα διανοητική και καλλιτεχνική διερεύνηση του παρελθόντος». Έτσι σχολιάζει την ελληνική έκδοση του κόμικς ο εκδοτικός οίκος Αλεξάνδρεια, ο οποίος το 2015 κυκλοφόρησε – σε μετάφραση του Μιχάλη Λαλιώτη – το πρωτότυπο «Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου». «Η υποδοχή του βιβλίου από τους αναγνώστες ήταν ομολογουμένως πολύ καλή, αν αναλογιστούμε ότι ο συγγραφέας του ήταν παντελώς άγνωστος εκείνη την εποχή», μας λέει ο εκδότης Τάκης Φραγκούλης. «Ωστόσο, με το πέρασμα του χρόνου η ζήτηση μεγάλωνε εντυπωσιακά, κατά παράλογο τρόπο θα έλεγε κανείς. Κάθε χρόνο ξεπερνούσε σε πωλήσεις τον προηγούμενο, μέχρι και σήμερα τουλάχιστον, πέντε χρόνια μετά την πρώτη του κυκλοφορία. Είναι βλέπετε, αυτές οι “υπόγειες” διαδρομές των βιβλίων που “ακουμπούν” τα μυαλά και τις ψυχές των ανθρώπων και το νέο διαδίδεται από στόμα σε στόμα. Το βιβλίο μιλάει για τον άνθρωπο, για εμάς, για την ύπαρξή μας, με λόγο απλό και κατανοητό, με γλώσσα γλαφυρή αλλά και ταυτόχρονα φέρει την επιστημονική εγκυρότητα ενός ακαδημαϊκού», σχολιάζει ο ίδιος. Πρέπει να παραδεχτούμε εντούτοις πως το «Sapiens: Μια εικονογραφημένη ιστορία» είναι ένα μάλλον υβριδικό είδος κόμικς, πολυσέλιδο και με πυκνό σενάριο, που απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες – οι μικροί αναγνώστες χρειάζονται σίγουρα τους γονείς δίπλα τους ως βοηθούς. Χρησιμοποιεί την τεχνική της αφήγησης του κόμικς για να μεταφέρει σύνθετες έννοιες και εξειδικευμένες γνώσεις. Ήταν η έκδοση αυτού του βιβλίου στα ελληνικά μια ριψοκίνδυνη απόφαση για την «Αλεξάνδρεια»; «Για όλες τις ηλικίες» «Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το κόμικς είναι μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του “Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου”. Δεν είναι όμως ακριβώς έτσι», απαντά ο κύριος Φραγκούλης. «Η εικονογραφημένη έκδοση είναι αναμφίβολα πιο εύκολη, πιο ιδιαίτερη ως ανάγνωσμα και δεν υπολείπεται σε τίποτα από τη μη εικονογραφημένη. Συγχρόνως είναι περισσότερο παραστατική λόγω της εικονογράφησης. Αυτό ασφαλώς θα βοηθήσει τους νεαρούς αναγνώστες, τους μαθητές ή αυτούς που αγαπούν τα κόμικς. Αλλά δεν είναι μόνον εκείνοι. Το βιβλίο διαβάζεται ευχάριστα και απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες», σχολιάζει και συνεχίζει: «Όσον αφορά το ρίσκο, σημειώνω πως το βιβλίο πούλησε 3.000 αντίτυπα τον πρώτο μήνα κυκλοφορίας του. Τα μηνύματα που έχουμε είναι ότι, όπως είχαμε προβλέψει, πολλοί από αυτούς που είχαν αγοράσει το μη εικονογραφημένο αγοράζουν και το κόμικς». Ο καθηγητής, ο σεναριογράφος και οι μικρές χαρές του σχεδιαστή Γύρω από το τραπέζι κάθονται τρεις: στο κέντρο ο Γιουβάλ Χαράρι, δεξιά ο Ντανιέλ Καζανάβ και αριστερά ο Νταβίντ Βαντερμέλεν · αλλιώς, ένας Ισραηλινός πανεπιστημιακός καθηγητής, ένας Γάλλος σχεδιαστής και ένας Βέλγος συγγραφέας-σεναριογράφος. Ο πρώτος είναι πασίγνωστος, ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους της εποχής. Ο δεύτερος είναι πολυσχιδής καλλιτέχνης και ασχολείται με την εικονογράφηση, τη σκηνογραφία, τα κόμικς και τα σκίτσα δικαστηρίου σε δίκες που καλύπτονται τηλεοπτικά. Ο τρίτος προέρχεται από την αντεργκράουντ σκηνή των κόμικς και έγινε γνωστός στα τέλη της δεκαετίας του 1990, όταν ίδρυσε στις Βρυξέλλες το περίφημο concert-café «Le Galactica», κέντρο της αντεργκράουντ σκηνής της πόλης. Ο Γιουβάλ Χαράρι, με τον Βέλγο συγγραφέα-σεναριογράφο Νταβίντ Βαντερμέλεν (αριστερά) και τον Γάλλο σχεδιαστή Ντανιέλ Καζανάβ (δεξιά). Εκ πρώτης όψεως αυτή η παρέα των τριών δεν είναι πολύ ταιριαστή, αλλά τελικά έδεσε. Ο Χαράρι έχει πει σε μια συνέντευξη (εφημερίδα Guardian) πως όταν του προτάθηκε να εικονογραφηθεί το «Sapiens», και μάλιστα να μπει ο ίδιος μέσα στη «Σύντομη ιστορία της ανθρωπότητας» ως χαρακτήρας του κόμικς, δεν ενθουσιάστηκε. Ωστόσο τον έπεισαν ότι το εύρημα θα διευκόλυνε σημαντικά την αφήγηση. Επίσης θα συνέβαλλε ώστε να διατυπωθούν πιο αποτελεσματικά τα μηνύματα του βιβλίου, καθώς ο αναγνώστης θα ακολουθούσε τον καθηγητή στη διαδρομή του προς το παρελθόν. Οι άλλοι δύο ήξεραν ότι εκείνος, με την τόσο χαρακτηριστική λιγνή φιγούρα – ακόμη και στις φωτογραφίες του μοιάζει να είναι σχεδιασμένος με πενάκι –, θα μπορούσε να γίνει ένας εξαιρετικός ξεναγός σε αυτό το ταξίδι. Eίχαν δίκιο, και ο Χαράρι τους ονομάζει συν-συγγραφείς στην εικονογραφημένη έκδοση του «Sapiens». Ο Καζανάβ, παρότι καθιερωμένος εικονογράφος και έμπειρος στην προσαρμογή λογοτεχνικών έργων στη φόρμα των κόμικς, ομολόγησε ότι η δημιουργική διαδικασία ήταν «συναρπαστική από την αρχή ως το τέλος» (itsnicethat.com). Συνεχίζοντας τη σημαντική γαλλο-βελγική παράδοση του σχεδιασμού κόμικς, υιοθέτησε ένα στυλ ενεργητικό και ελεύθερο, αποτίοντας παράλληλα φόρο τιμής στην ποπ αγγλική κουλτούρα εικονογράφησης των ’50s και ’60s, και στους βετεράνους του είδους από τον Ντέιβιντ Τζέντλεμαν μέχρι τον Κουέντιν Μπλέικ. Το αποτέλεσμα είναι ένας συνδυασμός υπερηρώων – που όπως λέει ο σχεδιαστής, δεν ήταν ακριβώς μέρος της κουλτούρας του – με λεπτοδουλεμένες εικόνες αστικών χώρων ή φυσικών τοπίων. Το δικό του αγαπημένο σκίτσο απλώνεται σε δύο σελίδες και βρίσκεται στο κεφάλαιο «Οι άρχοντες της φαντασίας». Απεικονίζει ένα κατάμεστο Piccadilly Circus, με τον καθηγητή να κάθεται στα σκαλιά δίπλα στην ανιψιά του τρώγοντας από μια μπανάνα. «Αυτά τα σχέδια είναι πολύ διασκεδαστικά», σχολιάζει ο εικονογράφος, «βάζω τους ανθρώπους σε μια θεατρική σκηνή. Εφευρίσκω μια ζωή για τον καθένα τους – τουλάχιστον για εκείνους που βρίσκονται στο προσκήνιο. “Τι κάνουν;”, “τι λένε;”, “πού πηγαίνουν;”. Αυτή είναι μία από τις μικρές χαρές του εικονογράφου». Και το σχετικό link...

Ένα βιβλίο του Ισραηλινού καθηγητή Γιουβάλ Νόα Χαράρι για την Ιστορία του Homo Sapiens μεταφέρεται σε κόμικς με τη συνεργασία του Ντέιβιντ Βαντερμόιλεν σε σχέδια του Ντανιέλ Καζανάβ. Με χιούμορ, ακρίβεια και χωρίς δογματισμούς, οι τρεις τους δημιουργούν ένα εικαστικά ελκυστικό, απολαυστικό έργο εκλαϊκευμένης επιστήμης. Η εκλαΐκευση των επιστημών και η μετάδοση των γνώσεων σε ευρεία τμήματα πληθυσμού αποτελεί μια πολύ δύσκολη διαδικασία που απαιτεί ιδιαίτερες ικανότητες και δεξιότητες. Από τη μια η αναπόφευκτη σύνοψη των θεμάτων που θα περιγράψει αυτός που θα μεταδώσει τη γνώση, και από την άλλη ο τρόπος που θα αξιοποιήσει για να υλοποιήσει το έργο του θα κρίνουν εν πολλοίς το αποτέλεσμα. Καλός επιστήμονας άλλωστε δεν σημαίνει και καλός αφηγητής, και η φράση αυτή ισχύει σίγουρα και με αντίθετη σειρά. Αν ο στόχος είναι η διάχυση της γνώσης και η διάδοση ιδεών σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους, η επίτευξή του θα κριθεί από την αποδοχή των ανθρώπων. Σ’ αυτά τα κριτήρια ο Ισραηλινός καθηγητής Ιστορίας Γιούβαλ Νόα Χαράρι έχει πάρει άριστα μέχρι στιγμής καθώς τα βιβλία εκλαΐκευσης της γνώσης που έχει συγγράψει (στα ελληνικά κυκλοφορούν τα «Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου», «Homo Deus: Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος», «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα», όλα από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια) έχουν γίνει διεθνή μπεστ σέλερ και τον έχουν καταστήσει μια εμβληματική μορφή στην ιστορική αφήγηση. Μια αφήγηση που δεν μπορεί πλέον να γίνεται με τα παραδοσιακά εργαλεία και τις κλασικές μεθόδους αλλά απαιτεί το μπόλιασμά της με στοιχεία άλλων επιστημών, με χιούμορ, με πολιτική άποψη κ.ά. Στο Sapiens, ο Χαράρι αξιοποίησε αμέτρητα τέτοια στοιχεία για να φιλοτεχνήσει ένα βιβλίο «εθιστικό» στην ανάγνωση που δεν μπορείς να το αφήσεις καθώς συνεχώς θέλεις να μάθεις κι άλλες λεπτομέρειες από την ιστορία του ανθρώπου πάνω στη Γη. Η περιγραφή στο εξώφυλλό του μπορεί να ακούγεται υπερβολική αλλά είναι ακριβής: «Μια σαρωτική ιστορία του πολιτισμού από την καταγωγή των ειδών μέχρι τους υπερανθρώπους, γεμάτη απροσδόκητα δεδομένα, αιρετικές σκέψεις, παράξενες θεωρίες και συγκλονιστικές αφηγήσεις». Αυτή η αφήγηση που ήταν ήδη άκρως επιτυχημένη, κάτι που αποδεικνύεται από τη μετάφραση του βιβλίου σε εξήντα γλώσσες, από τις συνεχείς επανεκδόσεις (16 εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως) κι από τις συζητήσεις που προκάλεσε και εξακολουθεί να προκαλεί, βρίσκει τώρα και την εκδοχή της στη μορφή των κόμικς. Για να επιτευχθεί αυτή η μεταφορά, ο Χαράρι συνεργάστηκε με τον συγγραφέα και σεναριογράφο Ντέιβιντ Βαντερμόιλεν ενώ συμμετέχοντας και στο έργο της διασκευής, τα σχέδια ανέλαβε ο Ντέιβιντ Καζανάβ, γνωστός στους αναγνώστες κόμικς από έργα όπως η μεταφορά του «Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς» του Χρόνη Μίσσιου και δεκάδες ακόμη βιβλία σε σενάρια άλλων συγγραφέων. Ο πρώτος τόμος της κόμικς διασκευής του «Sapiens» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια, μετάφραση: Μιχάλης Λαλιώτης, 250 σελίδες) φέρει τον υπότιτλο «Η γέννηση του ανθρώπου» και πιάνει την Ιστορία από το Μπιγκ Μπανγκ μέχρι περίπου το 10.000 π.Χ. Δεν πρόκειται όμως σε καμιά περίπτωση για μια γραμμική αφήγηση της Ιστορίας με αυστηρή χρονολογική σειρά, περιοδολογήσεις, ιστορικά ορόσημα κ.λ.π., αλλά για μια συναρπαστική και πολυδαίδαλη διαδρομή που είναι διανθισμένη με χιούμορ, συνεχείς παρακάμψεις, έξυπνους αναχρονισμούς. Σύμφωνα με τον πρόλογο του βιβλίου: «Πριν από περίπου 14 δισεκατομμύρια χρόνια, από ένα φαινόμενο που είναι γνωστό ως η Μεγάλη Έκρηξη, γεννήθηκαν η ύλη, η ενέργεια, ο χρόνος και ο χώρος. Η ιστορία αυτών των θεμελιωδών χαρακτηριστικών του σύμπαντος ονομάζεται Φυσική. Περίπου 300.000 χρόνια μετά την εμφάνισή τους, η ύλη και η ενέργεια άρχισαν να συγχωνεύονται δημιουργώντας σύνθετες δομές που ονομάζονται άτομα. Στη συνέχεια τα άτομα αυτά άρχισαν να συνδυάζονται σχηματίζοντας μόρια. Η ιστορία των ατόμων, των μορίων και των αλληλεπιδράσεών τους ονομάζεται Χημεία. Πριν από περίπου 4 δισεκατομμύρια χρόνια σε έναν πλανήτη που ονομάζεται Γη, ορισμένα μόρια συνδυάστηκαν με τέτοιον τρόπο ώστε να σχηματίσουν μεγάλες και περίπλοκες δομές που τις αποκαλούμε οργανισμούς. Η ιστορία των οργανισμών ονομάζεται Βιολογία. Κι έπειτα, πριν από περίπου 70.000 χρόνια, ένα ιδιαίτερο είδος οργανισμών – οι άνθρωποι – άρχισαν να σχηματίζουν ακόμα πιο περίπλοκες δομές τις οποίες αποκαλούμε πολιτισμούς. Η εξέλιξη αυτών των ανθρώπινων πολιτισμών ονομάζεται Ιστορία». Την εξέλιξη των ανθρώπινων πολιτισμών λοιπόν περιγράφει με έναν εντελώς ιδιότυπο και πνευματώδη τρόπο το «Sapiens». Χρησιμοποιώντας στοιχεία από τις φυσικές επιστήμες, τη Χημεία, τη Βιολογία, τη Φυσική, από τις ανθρωπιστικές επιστήμες, την Ανθρωπολογία, την Κοινωνιολογία, την Αρχαιολογία, την Παλαιοντολογία, τη Θεολογία, από κάθε επιστήμη που σε συνδυασμό με τις άλλες μπορεί να συμβάλει στην κατανόηση της επικράτησης του ανθρώπου ως κορυφαίας μονάδας της τροφικής αλυσίδας, της διαμόρφωσης των κοινωνικών δομών των συλλογικοτήτων του, της πορείας του στον χώρο και τον χρόνο. Μια τέτοια απόπειρα για τη χαρτογράφηση και την ερμηνεία της διαδρομής του ανθρώπου στη Γη θα μπορούσε να γίνει – και έχει γίνει πολλές φορές από άλλους συγγραφείς και επιστήμονες – με πιο παραδοσιακά εργαλεία και στηριγμένη σε ακαδημαϊκά πρότυπα και στερεότυπα, με κεφάλαια που ακολουθούν παραδεδεγμένες και διακριτές ιστορικές και χρονικές περιόδους κ.λ.π. Είναι πρόδηλο ότι ο Χαράρι δεν ενδιαφερόταν για κάτι τέτοιο, γεγονός που πιθανώς επιβεβαιώνεται και από την απόφασή του να προχωρήσει στη συνεργασία του με καλλιτέχνες ώστε να συνδιαμορφώσει μια διαφορετική εκδοχή του ίδιου του έργου του. Αυτό που τον ενδιέφερε – και επιτυγχάνεται πλήρως – είναι να προσφέρει μια εικονογραφημένη εκδοχή στην οποία η εικόνα, όπως πάντα συμβαίνει στην τόσο ιδιαίτερη γλώσσα και φόρμα των κόμικς, να λειτουργεί συνδυασμένη με το κείμενο με πολλαπλασιαστικό τρόπο και παράλληλα να πλάσει ένα οιονεί μυθιστόρημα με πλοκή, πρωταγωνιστές, δεύτερους ρόλους, διαλόγους. Θέτει στον ρόλο του αφηγητή τον εαυτό του και δίπλα του τοποθετεί μια καθηγήτρια Βιολογίας, έναν επικοινωνιολόγο, μια αστυνομικό, μια δημοσιογράφο, έναν δικηγόρο και άλλα φανταστικά πρόσωπα με πιο σημαντικό από αυτά ένα μικρό κορίτσι, τη Ζωή, με την οποία συνομιλεί σε όλη την έκταση του βιβλίου, προσπαθώντας να απαντήσει στις ερωτήσεις της και να λύσει τις απορίες της για κάθε θέμα, όσο δύσκολο κι αν ακούγεται αυτό. Έχοντας πάντα την ειλικρίνεια να δηλώσει την αδυναμία του ή να καταθέσει την αμηχανία του όταν η επιστήμη δεν είναι σε θέση να δώσει απαντήσεις και παρουσιάζοντας όλες τις αντίθετες απόψεις όταν το θέμα έχει δύο ή περισσότερες όψεις. «Στην επιστήμη είναι καλύτερα να παραδέχεσαι ότι δεν γνωρίζεις παρά να επινοείς φανταστικές ιστορίες», επισημαίνει χαρακτηριστικά. Αυτή η σαγηνευτική δομή και διάρθρωση της αφήγησης βρίσκει την ιδανική της εικονογραφική έκφραση στα σχέδια του Καζανάβ, που καταφέρνει να αναπληρώσει την αναπόφευκτη απώλεια του λόγου κατά τη μεταφορά ενός βιβλίου κειμένων σε κόμικς με χιούμορ και ευφυή τεχνάσματα. Το πιο επιτυχημένο από αυτά είναι οι αμέτρητες αναφορές σε έργα από την Ιστορία της Τέχνης και τη μαζική κουλτούρα. Έτσι, για παράδειγμα, η Θεωρία της Αντικατάστασης περιγράφεται με τη βοήθεια του «American Gothic» του Γκραντ Γουντ, με πίνακες του Χόπερ, του Μαγκρίτ και του Μπέκλιν, με τη φωτογραφία των Αμερικανών στρατιωτών στην Ιβοζίμα. Λίγο παρακάτω συνυπάρχουν η «Γκερνίκα» του Πικάσο, το Άγαλμα της Ελευθερίας που χαιρετά ναζιστικά, η «Εκδίωξη των Πρωτοπλάστων» του Μαζάτσιο και ο Καρλ Μαρξ δίπλα σε εικόνες από τον «Πλανήτη των Πιθήκων» και τον «Περιπλανώμενο πάνω από τη Θάλασσα της Ομίχλης» του ρομαντικού ζωγράφου Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ, αλλά και τον Τσάρλι Τσάπλιν από τους «Μοντέρνους Καιρούς». Και φυσικά δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι υπερήρωες όπως η Lady Justice σε μονομαχία με τον Captain Dollar, η Liberty Mary-Ann εναντίον του Iron Kaiser, ο Skyman με το μάτι του Θεού, ο κακός The Corp με κάπα, γραβάτα και χαρτοφύλακα, ο Lionman με το σήμα της Πεζό. Τέτοιες αναφορές δίνουν την ευκαιρία στους Χαράρι, Βαντερμόιλεν και Καζανάβ να προβούν σε μια πολιτική κριτική και σε έναν, έστω και έμμεσο, εύστοχο πολιτικό σχολιασμό της μεθοδολογίας της Ιστορίας και της Ιστοριογραφίας. Κάνοντας το βιβλίο τους ακόμα πιο ζωντανό και ελκυστικό καθώς γίνονται διαρκώς όλο και πιο προφανείς οι παραλληλισμοί του παρελθόντος με το παρόν, οι ίδιες μέθοδοι που επιλέγουν οι οικονομικές, θρησκευτικές και πολιτικές εξουσίες για να επικρατήσουν αλλά και οι ίδιοι αγώνες που δίνουν οι καταπιεσμένοι κάθε εποχής και περιοχής. Όπως αναρωτιέται και μια από τις υπερηρωίδες του βιβλίου: «Ένα σημαντικό μέρος της ανθρώπινης ιστορίας έχει να κάνει με ένα μεγάλο ερώτημα… Πώς πείθεις εκατομμύρια ανθρώπους να πιστέψουν μια συγκεκριμένη ιστορία σχετικά με ένα θεό, ένα έθνος ή μια εταιρεία περιορισμένης ευθύνης;». Η προσπάθεια του Χαράρι, του Βαντερμόιλεν και του Καζανάβ είναι να πείσουν τον αναγνώστη να μην πείθεται από θεούς, έθνη και εταιρείες αλλά να αναζητά τη γνώση. Και το σχετικό link...