Ο πόλεμος των καρτούν [Αντωνόπουλος Γιάννης, efsyn.gr, 2/08/2025]

[ramirez]

Η χρήση των κόμικς και του animation στην πολεμική προπαγάνδα των ΗΠΑ και της Ιαπωνίας πριν από τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι.

 

 

 

 

Στο παρελθόν είχαμε παρουσιάσει στις σελίδες του «Καρέ Καρέ» ένα εκτενές αφιέρωμα στο πώς αποτυπώθηκε στα ιαπωνικά manga και anime το τραύμα από τη ρίψη των ατομικών βομβών στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι (βλ. «Ένα φως πιο λαμπερό και από χίλιους ήλιους», 6/8/2022). Στην επέτειο των 80 χρόνων από τον πυρηνικό όλεθρο στις δύο ιαπωνικές πόλεις, και διανύοντας μια περίοδο όπου τα σύννεφα ενός παγκόσμιου πολέμου έχουν αρχίσει πάλι να πυκνώνουν, θυμόμαστε τους τρόπους με τους οποίους οι κυβερνήσεις της Ιαπωνίας και των ΗΠΑ, στη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, κατασκεύαζαν την εικόνα των αντιπάλων τους μέσα από την προπαγάνδα, εστιάζοντας στο πεδίο των καρτούν (κόμικς και animation). Με την ευκαιρία αυτή, θυμόμαστε ότι πριν από κάθε τέλεση μαζικών εγκλημάτων στην Ιστορία έχει προηγηθεί ένας παροξυσμός απανθρωποποίησης και δαιμονοποίησης του «Άλλου» μέσω της προπαγάνδας της εκάστοτε πλευράς.

 

 

«Ιαπωναζί»: τα ρατσιστικά στερεότυπα στην αμερικανική προπαγάνδα

 

Η μαζική κουλτούρα διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στον πόλεμο της προπαγάνδας κατά τον Β' Παγκόσμιο. Μετά την ιαπωνική επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, στα τέλη του 1941, που σηματοδότησε την είσοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο, οι σκιτσογράφοι και οι animators χρησιμοποίησαν κάθε όπλο που είχαν στη διάθεσή τους για να κερδίσουν τις καρδιές και τα μυαλά του αμερικανικού κοινού και να το παρακινήσουν να συμμετάσχει στην πολεμική προσπάθεια. Πέρα όμως από τη θετική αξιοποίηση των χαρακτήρων της Disney για εκπαιδευτικούς σκοπούς ή των υπερηρώων ως συμβόλων δικαιοσύνης, κάποιοι δημιουργοί κατέφυγαν σε πιο ύπουλες μορφές προπαγάνδας, επιστρατεύοντας φυλετικά στερεότυπα. Για παράδειγμα, οι Γερμανοί απεικονίζονταν ενίοτε ως χοντροκομμένοι Νεάντερταλ, χαζά και υποτακτικά υποχείρια των ναζί, ενώ συχνά αποκαλούνταν «Ratzis» (σύνθεση των λέξεων rats=αρουραίοι και Nazis). Αν όμως ο χλευασμός των Γερμανών ήταν αναμενόμενος και συγκυριακός, στην περίπτωση των Ιαπώνων (Japanazis, κατά την αργκό της εποχής), αναβίωσαν σε υπέρτατο βαθμό όλα τα οριενταλιστικά στερεότυπα και οι ρατσιστικές απεικονίσεις που προϋπήρχαν στον αμερικανικό Τύπο ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα.

 

 

 Αριστερά: Εξώφυλλο του Air Fighters Comics #6 (Μάρτιος 1943):

βίαιη απεικόνιση αρουραίων με κεφάλια Ιαπώνων

Δεξιά: Προφητική (;) απεικόνιση ατομικής βόμβας

από το φιλμ της MGM «Blitz Wolf» (1942).

 

 

Οι Ιάπωνες στρατιώτες παρουσιάζονταν στα περισσότερα κόμικς και animation ως μικρόσωμοι και χοντροκέφαλοι μύωπες με σχιστά μάτια και ματομπούκαλα και ως θρασύδειλοι σαδιστές με στραβωμένα δόντια που τρομοκρατούσαν αθώα γυναικόπαιδα μέχρι να τραπούν σε φυγή από τους Αμερικανούς απελευθερωτές. Το δέρμα τους, φυσικά, παρουσιαζόταν κίτρινο, χρώμα που, εκτός από τη φυλετική διαφοροποίηση, παρέπεμπε στη δειλία. Αναρίθμητες είναι αυτές οι στερεοτυπικές απεικονίσεις σε περιοδικά κόμικς της Timely (μετέπειτα Marvel) και της DC, όπως: Captain America, Blackhawk, Boy Commandos, Terry and the Pirates, Air Fighters, The Fighting Yank κ.ά.

 

Στην περίπτωση των φιλμ κινουμένων σχεδίων, τέτοιες απεικονίσεις ήταν ο κανόνας σε όλα τα καρτούν της Warner Bros και σε ορισμένα φιλμ της Disney, ενώ κορυφώθηκαν στο «Tokio Jokio» του 1943, φιλμ του οποίου η δημόσια μετάδοση απαγορεύτηκε μεταπολεμικά λόγω του απροκάλυπτου ρατσισμού του. Νούμερο ένα καρτουνίστικος αντίπαλος των Ιαπώνων αναδείχθηκε ο Ποπάυ, ο οποίος, ως ναυτικός, αντιμετώπισε με γυμνές γροθιές τους εχθρικούς στόλους στα επτά φιλμ του Max Fleischer για λογαριασμό της Paramount (πέντε εκ των οποίων διαδραματίζονται στον Ειρηνικό Ωκεανό σε εμπλοκή με τους Ιάπωνες και δύο στον Ατλαντικό με τους Γερμανούς).

 

Βεβαίως η μαζική κουλτούρα αντανακλούσε μια υπαρκτή πολιτική πραγματικότητα. Και αυτό γιατί, όπως είναι γνωστό, πίσω από τα εξώφυλλα ή τα φιλμ με βίαιες ή χλευαστικές απεικονίσεις Ιαπώνων με βάση τα φυλετικά τους χαρακτηριστικά, κρυβόταν μια μαζική αντι-ιαπωνική υστερία που έβλεπε ακόμα και τους Αμερικανούς πολίτες ιαπωνικής καταγωγής ως συλλήβδην «εσωτερικούς εχθρούς». Οι νομοθετικές πολιτικές ενίσχυσαν αυτά τα στερεότυπα, ενώ ο προληπτικός εγκλεισμός, από το 1942, άνω των 110.000 Ιαπωνοαμερικανών σε στρατόπεδα συγκέντρωσης αποτελεί μέχρι σήμερα μια μελανή σελίδα στην Ιστορία των ΗΠΑ. Τα ρατσιστικά στερεότυπα συνέχισαν να εμφανίζονται και στις μεταπολεμικές δεκαετίες σε βρετανικά και αμερικανικά πολεμικά κόμικς, με αφορμή τους πολέμους της Κορέας και του Βιετνάμ, και μέχρι και τις δεκαετίες του ’70 και του ’80.

 

 

Ο «πόλεμος των καρτούν» στην Αυτοκρατορική Ιαπωνία

 

Η Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου είχε αναπτύξει ήδη πριν από τον πόλεμο ένα άριστα επεξεργασμένο σύστημα κρατικής προπαγάνδας που υπαγόταν στο Ιαπωνικό Γραφείο Πληροφοριών. Η ιαπωνική προπαγάνδα βασιζόταν στη θεοποίηση του μιλιταριστικού πνεύματος, στη λατρεία του αυτοκράτορα και στην πίστη της ιστορικής αποστολής της Ιαπωνίας, η οποία, εκδιώκοντας τους λευκούς αποικιοκράτες, θα δημιουργούσε μια «αιώνια αυτοκρατορία» που θα καταλάμβανε ολόκληρη την Ανατολική Ασία. Στο πλαίσιο αυτό η ιαπωνική κυβέρνηση επένδυσε στον τομέα των κινουμένων σχεδίων. Ήδη από τα χρόνια του Πολέμου της Μαντζουρίας (1931) είχαν παραχθεί δεκάδες ταινίες μικρού μήκους, όπως εκείνες με τον στρατιώτη Νορακούρο, στις οποίες οι εχθροί της Ιαπωνίας, κυρίως οι Κινέζοι, παρουσιάζονταν ως στρατοί άγριων και τεμπέλικων ζώων.

 

 

 Αριστερά: «Momotarō no Umiwashi» (1943). Από τη θάλασσα προεξέχουν

τα κεφάλια των Ρούσβελτ, Βρούτου, Ποπάυ και Μπέτυ Μπουπ.

Πάνω δεξιά: «Tokio Jokio» (Looney Tunes, 1943). Κάτω: «Momotarō no Umiwashi» (1943).

 

 

Από το 1937, μετά την ιαπωνική επίθεση στην Κίνα, η κυβέρνηση έθεσε νέο πήχη στην παραγωγή animation ώστε, σε συνδυασμό με την επιβολή αυστηρότερης λογοκρισίας, να συντελεστεί η ακόμα πιο άφθονη ροή μιλιταριστικής προπαγάνδας. Τα στούντιο του σημαντικού animator Μιτσούγιο Σέο (1911-2010) άρχισαν να συντονίζουν την παραγωγή μιας ταινίας μεγάλου μήκους για την ενίσχυση της πολεμικής προσπάθειας. Η ταινία βγήκε το 1943 και είχε τον τίτλο «Μομοτάρο, ο Αετός των Θαλασσών» (Momotarō no Umiwashi). Διαρκούσε 37 λεπτά και αφηγούνταν την ιστορία μιας ιαπωνικής μονάδας αποτελούμενης από ζωάκια (τα οποία συμβόλιζαν τους ενωμένους λαούς της Μπω Ανατολής), υπό την ηγεσία του ιαπωνικού φολκλόρ χαρακτήρα Μομοτάρο. Σε μια δραματοποίηση της επίθεσης στο Περλ Χάρμπορ, η μονάδα αποκρούει τις επιθέσεις των δαιμόνων (Αμερικανών και Βρετανών) στο μυθικό νησί της Ανατολής, Ονιγκασίμα – με σαφείς ομοιότητες με την Ιαπωνία.

 

O «Αετός των Θαλασσών» είχε τόσο μεγάλη αποδοχή από το κοινό, που η ιαπωνική κυβέρνηση ζήτησε από τον Σέο να δημιουργήσει ένα σίκουελ. Ένα δεύτερο φιλμ, διάρκειας 74 λεπτών, με τον τίτλο «Οι θεϊκοί θαλασσομάχοι του Μομοτάρο» (Momotarō Umi no Shinpei), κυκλοφόρησε το 1945. Η επική αυτή ταινία παρουσιάζει τον ελιγμό του ιαπωνικού Ναυτικού στο νησί Σουλαβέσι και διακηρύσσει το μήνυμα της «απελευθέρωσης της Ασίας» από την Ιαπωνία. Και οι δύο ταινίες προωθούσαν την ιδέα της ιαπωνικής φυλετικής υπεροχής, απεικονίζοντας τους Κινέζους ως υπανάπτυκτους βάρβαρους, τους Κορεάτες ως κατώτερους υπηκόους, ενώ οι στρατιώτες των Συμμάχων παρουσιάζονταν ως ανθρωπόμορφα τέρατα, χωρίς να λείπουν ειρωνικές απεικονίσεις αμερικανικών καρτούν, όπως ο Ποπάυ και ο Μίκυ Μάους, ως απάντηση στα αντίστοιχα αντι-ιαπωνικά φιλμ των Αμερικανών.

 

 

 

 

Και το σχετικό link...