Ακόμη μία «αμερικανιά»; [Κούρτοβικ Δημοσθένης, efsyn.gr, 13/01/2024]

[ramirez]

Μεγάλωσα με τα «Κλασικά Εικονογραφημένα», αυτή την αμερικανικής έμπνευσης και προέλευσης παρουσίαση κλασικών έργων της παγκόσμιας λογοτεχνίας με τη μορφή κόμικς για παιδιά και εφήβους. Πορεύτηκα μαζί τους από το πρώτο κιόλας τεύχος τους, τους «Αθλίους». Οι γονείς μου – άνθρωποι με υψηλό μορφωτικό και αισθητικό επίπεδο, έχει σημασία που το αναφέρω – μου αγόραζαν κάθε καινούργιο τεύχος ή, αργότερα, με χαρτζιλίκωναν για να το αγοράσω. Έχω φυλάξει δεκάδες από αυτά τα τεύχη. Τα ξαναδιαβάζω σήμερα, εβδομηκοστή επέτειο από την έναρξη της σειράς, και αναρωτιέμαι (όχι για πρώτη φορά) πόσο βάσιμες ήταν οι οργίλες κατηγορίες που εκτοξεύονταν τότε εναντίον τους από σοβαρούς και λιγότερο σοβαρούς ανθρώπους ή οι κάπως πιο νηφάλιες ενστάσεις που πρόβαλλαν (και εξακολουθούν να προβάλλουν) άλλοι.

 

 

 

 

Μια πρώτη κατηγορία αφορούσε το ίδιο το είδος που λέγεται κόμικς. Θεωρούνταν ευτελής αναγνωστική ενασχόληση, πνευματική σκουπιδοτροφή. Με αυτή την κατηγορία δεν χρειάζεται να ασχοληθούμε. Έχει καταπέσει από μόνη της με την εξέλιξη που είχε το είδος από τότε ακόμη και στην Ελλάδα (ωραίες διασκευές έργων της ελληνικής λογοτεχνίας με τη μορφή graphic novels, αφήγηση ιστορικών γεγονότων με τρόπο κάθε άλλο παρά απλουστευτικό, ακόμη και βίοι φιλοσόφων). Μια δεύτερη κατηγορία, όχι εντελώς ασύνδετη με την πρώτη, ήταν ότι τα κόμικς αυτά έδιναν στους νέους μια πολύ χλομή, επιπόλαιη ή και στρεβλή ιδέα για τα κλασικά αριστουργήματα που διασκεύαζαν, έτσι ώστε έμμεσα τους απέτρεπαν από το να τα διαβάσουν αργότερα αυτούσια. Εδώ μπορώ να καταθέσω ως μάρτυρας υπεράσπισης επικαλούμενος τη δική μου εμπειρία: μολονότι, όπως είπα, τακτικός και ένθερμος αναγνώστης των «Κλασικών Εικονογραφημένων», έχω διαβάσει έκτοτε στην αυθεντική μορφή τους πλήθος από αυτά τα μυθιστορήματα, τις νουβέλες, τα θεατρικά έργα, έγινα μάλιστα επαγγελματίας αναγνώστης λογοτεχνίας.

 

Από την άλλη κατάλαβα, με την κάποια πείρα που απέκτησα, ότι για πολλά από εκείνα που παρέλειψα να διαβάσω δεν υπήρχε λόγος να ντρέπομαι: τα κόμικς τα συνόψιζαν μια χαρά. Όσοι αντιμετωπίζουν φετιχιστικά τη λογοτεχνία και τη γλώσσα, σαν απαραβίαστο τοτέμ, δυσκολεύονται να δεχτούν ότι κάποια κλασικά κείμενα που γράφτηκαν πριν από την εποχή της εικόνας μπορούν να αποδοθούν εικονογραφικά χωρίς σοβαρές απώλειες. Αλλά και πάλι, ήταν δυνατόν τα «Κλασικά Εικονογραφημένα» να σταθούν αισθητικά στο ύψος των περισσότερο απαιτητικών κειμένων που διασκεύαζαν, να μείνουν πιστά στο πνεύμα τους, να συμπυκνώσουν την ουσία τους; Αυτή ήταν (και είναι) μια τρίτη ένσταση.

 

Εδώ προφανώς δεν μπορεί να υπάρξει ενιαία απάντηση. Πολλά τεύχη, ιδίως της πρώτης φάσης, είχαν εξαιρετική εικονογράφηση (με κορυφαία ίσως τους «Αθλίους», τον «Όλιβερ Τουίστ» και τη «Χριστουγεννιάτικη ιστορία»). Άλλα ήταν λιγότερο πετυχημένα. Από ένα σημείο και μετά είναι αλήθεια ότι οι προχειρότητες αυξάνονταν από τεύχος σε τεύχος, αυτό δεν ήταν όμως «δομικό» πρόβλημα της σειράς ούτε του είδους. Όσο για το περιεχόμενο και το πνεύμα, ας πάρω το παράδειγμα των «Αθλίων»: η μορφή του Ιαβέρη, με το ταραγμένο κοινωνικό υπόβαθρο της νοοτροπίας του, αποδίδεται όντως μονοδιάστατα, αν και με εξπρεσιονιστική υποβλητικότητα. Αλλά ο πυρήνας του προβληματισμού (ή του «μηνύματος») του Ουγκό διασώζεται από την αρχή ως το τέλος του κόμικς.

 

Μια διαφορετική και πολύ εντυπωσιακότερη περίπτωση είναι ο «Μάκβεθ». Ξαναδιαβάζοντας πρόσφατα αυτό το κόμικς διαπίστωσα με έκπληξη πόσο ο διασκευαστής προσπάθησε να μείνει κοντά στην ποιητική γλώσσα του Σέξπιρ, αρκετές φορές με (σχεδόν) αυτούσια αποσπάσματα του πρωτότυπου. Φυσικά δεν ισχυρίζομαι ότι ο Σέξπιρ μπορεί να αναχθεί σε κόμικς. Λέω απλώς ότι ούτε αυτό το κόμικς πρόδινε ή ευτέλιζε το πνεύμα του κλασικού κειμένου.

 

Μια τελευταία παρατήρηση αφορά την ελληνική σειρά των «Κλασικών Εικονογραφημένων». Κι εδώ επίσης υπήρξε μια πτωτική πορεία, από την άποψη τόσο της αισθητικής όσο και του σεναρίου. Αλλά πολλά από τα πρώτα τεύχη ήταν απολαυστικά και από τις δύο απόψεις, με καλύτερα ίσως τα «Περσέας και Ανδρομέδα», «Ο Θησέας και ο Μινώταυρος», «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος», «Ρήγας Φεραίος» και «Θεόδωρος Κολοκοτρώνης». Οι συντελεστές τους ήταν σπουδαίοι εικαστικοί, όπως ο Κώστας Γραμματόπουλος ή ο Βασίλης Ζήσης, και διαπρεπείς προοδευτικοί λογοτέχνες (Βασίλης Ρώτας, Μέντης Μποσταντζόγλου, Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη κ.ά.).

 

Γι’ αυτό με ξενίζει η κριτική ότι τα κόμικς αυτά ήταν γεμάτα εθνικιστικά στερεότυπα και φανφάρες. Μπορεί να ίσχυε αυτό για τα όψιμα, σε καμία όμως περίπτωση για τα πιο πρώιμα. Σε μερικά μάλιστα («Ρήγας Φεραίος», «Θεόδωρος Κολοκοτρώνης») ήταν εμφανείς οι έμμεσοι, αλλά τολμηροί για την εποχή παραλληλισμοί που έκαναν οι σεναριογράφοι με την πολύ πρόσφατη τότε και συκοφαντημένη από τους νικητές του Εμφυλίου Εθνική Αντίσταση (φλογεροί επαναστάτες έχουν να αντιμετωπίσουν όχι μόνο τον Τούρκο μα και λιπόψυχους προεστούς, χαμερπείς καταδότες, αλαζονικούς άρχοντες που περιφρονούσαν την επανάσταση κτλ). Εν κατακλείδι τα «Κλασικά Εικονογραφημένα», αλλά και μεταγενέστερα κόμικς που φαίνεται πως εμπνεύστηκαν από το παράδειγμά τους, όχι μόνο δεν ήταν μια διαβρωτική «αμερικανιά» που πρόσβαλλε τη λογοτεχνία (ή και την Ιστορία), μα και έδιναν/δίνουν αφορμή για μια επανεξέταση του τρόπου που προσεγγίζουμε τα κλασικά κείμενα.

 

 

 

 

Και το σχετικό link...