Ιστορίες με εικόνες [ Σχινά Κατερίνα, Ελευθεροτυπία:Βιβλιοθήκη, 30/3/2007 ]

[Bonadrug]

Κόμικς σημαίνει υποκειμενικότητα και ευθύνη, και προϋποθέτει εικονιστική και λεκτική δεξιότητα.
Joe Sacco


Ιστορίες με εικόνες


ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ


Ομολογώ ότι δεν ήμουν από τα παιδιά που διάβαζαν κόμικς. Προτιμούσα τα βιβλία μου, ωραίες μεγάλες αφηγήσεις, για τις οποίες μπορούσες να δημιουργήσεις μόνος σου τις εικόνες, χωρίς να σου τις επιβάλει κανείς. Και το κυριότερο, αφηγήσεις συνεχείς, όχι αποσπασματικά στιγμιότυπα μέσα σε τετραγωνάκια. Δεν διάβασα, π.χ., παρά ελάχιστα Κλασικά Εικονογραφημένα, στα οποία ομνύει, σήμερα, σύμπασα η γενιά μου. Χώρο για κόμικς (και για πολύ γέλιο) άφηνα μονάχα στον Αστερίξ, τον Λούκι Λουκ, τον Ιζνογκούντ, τον μικρό Νικολά (όπου, αν και τα σκίτσα έπαιζαν τον ρόλο τους, το βάρος έπεφτε στην ξεκαρδιστική ιστορία). Ο Τεν Τεν, παρά τη μεγάλη γοητεία του σχεδίου του, δεν μου πολυάρεσε.

Επρεπε να τελειώσω το σχολείο, για να ανακαλύψω τον αιρετικό κόσμο του Ρεζέ, την ιλαρή ωμότητα του Βολίνσκι, το χιούμορ του Γκότλιμπ, τις δυστοπίες του Μπιλάλ, τη νουάρ ατμόσφαιρα του Ταρντί, τον μυστικιστικό εξωτισμό του Κόρτο Μαλτέζε και να σταθώ αποσβολωμένη μπροστά στην πυκνότητα του πολιτικοκοινωνικού σχολιασμού στην «Τσιγγάνικη Ορχήστρα» του δικού μας Γιάννη Καλαϊτζή. Εμαθα να εκτιμώ αυτήν την τέχνη, χωρίς ωστόσο ποτέ να της εκχωρήσω σημαντική θέση στις προτιμήσεις μου. Αναγνώριζα την αρχαιότητά της που διατυμπάνιζαν οι φανατικοί του είδους φίλοι μου (από την εποχή των σπηλαίων και τις ιστορίες με εικόνες του Λασκό χρονολογούνταν, μου έλεγαν, κι έφταναν να αναγορεύουν την «Ιεροτελεστία της Ανοιξης» του Χόγκαρθ, ζωγραφισμένη 300 χρόνια πριν, σαν ύψιστο γεννήτορα των κόμικς), αλλά ο Σούπερμαν, ο Σπάιντερμαν και ο Captain America δεν μου έλεγαν τίποτα. Διέκρινα τον αριστοτεχνικό τρόπο με τον οποίο ο δημιουργός των «Peanuts» Τσαλς Σουλτς υπαινισσόταν ότι η παιδική αθωότητα και το άγχος ταυτίζονται, τη δεξιοτεχνία με την οποία άφηνε να διαφανούν, κάτω από την επιφανειακά αρραγή επιφάνεια, η απογοήτευση και η μελαγχολία· μου άρεσε η ιλιγγιώδης γραφική εξυπνάδα του Ρόμπερτ Κραμπ, ο οποίος, στη δεκαετία του '60, μεταμόρφωνε τη γλυκερή ασφάλεια του Ντίσνεϊ σε έναν κόσμο «sex' n' drugs' n' rock' n' roll». Αλλά πέραν τούτου, ουδέν.

Μέχρι που συναντήθηκα με τα «γραφικά μυθιστορήματα», τα «graphic novels», που, εσχάτως, άρχισαν να αποτελούν τους «νέους λογοτεχνικούς υπερήρωες», όπως έγραψαν πρόσφατα οι «Times», σχολιάζοντας την ενθουσιώδη ανταπόκριση του νεανικού κοινού και την πολλαπλή αναγνώριση του είδους, ακόμη και από τη συντηρητική πτέρυγα των κριτικών. (Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, που το «Maus», το καταπληκτικό γραφικό μυθιστόρημα του Art Spiegelman, με θέμα το τραύμα του Ολοκαυτώματος, απέσπασε, το 1992, βραβείο Πούλιτζερ.) Πρώτα με την «Περσέπολι» της Μαριάν Σατραπί (Εκδ. «Ηλίβατον»): εκεί, συνδυάζοντας κόμικς και λεκτική αφήγηση, η ιρανικής καταγωγής καλλιτέχνις μιλάει για την επανάσταση του 1979, τον οκτάχρονο πόλεμο με το Ιράκ, την αυτοεξορία της ίδιας στην Αυστρία, όπου ολοκληρώνει το σχολείο, την εμπειρία της από τις πανεπιστημιακές σπουδές, την καλλιτεχνική ζωή και τον γάμο στην Τεχεράνη, μετά την επιστροφή της από την Ευρώπη, το 1998. Το έργο της είναι ένα είδος «οπτικής δημοσιογραφίας», όπως το χαρακτήρισαν. Διάλογοι και σχέδια αναπτύσσονται σε διαρκή αντενέργεια, αλληλοσχολιάζονται, κρίνονται, ελέγχονται, αλληλοαποκαλύπτονται. Αναβιώνοντας δεκαετίες οδύνης, σύγχυσης, ανελευθερίας και σχολιάζοντας σαρκαστικά κάθε λογής ορθοδοξία, το γραφικό μυθιστόρημα της Σατραπί είναι ένα έργο καθαρά πολιτικό.

Πολιτικό, όμως, είναι και το βιβλίο του πολυβραβευμένου σκιτσογράφου Joe Sacco «Palestine», που πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις «ΚΨΜ». Μεταξύ 1991 και 1992, ο Τζο Σάκο πέρασε δύο μήνες πλάι στους Παλαιστίνιους στα κατεχόμενα, ταξιδεύοντας και κρατώντας σημειώσεις. Επιστρέφοντας στις ΗΠΑ άρχισε να γράφει και να σκιτσάρει το «Παλαιστίνη»· συνδυάζοντας την τεχνική του επιτόπιου ρεπορτάζ με την αφηγηματικότητα ενός βιβλίου κόμικς, επιχειρούσε να εξερευνήσει τη φύση της ισραηλο-παλαιστινιακής σύγκρουσης, δίνοντας, επιτέλους, φωνή στα πρόσωπα της τραγωδίας: στρατιώτες, πληγωμένα παιδιά, πρόσφυγες και πρώην φυλακισμένοι αφηγούνται στον δημοσιογράφο Σάκο τις ιστορίες τους, με φόντο μια σκηνογραφία ερήμωσης στους τόνους του γκρίζου. Εναλλάσσοντας συμβολισμό και ρεαλισμό, ανάμεσα στην πολιτική ανάλυση και τον φιλοσοφικό στοχασμό, ο δημιουργός κατάφερε, όχι μόνο να αποτυπώσει μια άκρως περίπλοκη και βεβαρημένη συναισθηματικά κατάσταση, αλλά να μιλήσει και για πλευρές της σύγκρουσης τις οποίες προσπερνούν τα ΜΜΕ, και να σχολιάσει τον παραλογισμό αυτού του πολύχρονου πολέμου.

Στους αντίποδες, το νέο graphic novel (Craig Thompson, «Blankets») που μόλις εκδόθηκε, επίσης από τις εκδόσεις «ΚΨΜ», είναι ένα μυθιστόρημα μαθητείας. Ουσιαστικά αυτοβιογραφικό, είναι μια ιστορία ενηλικίωσης, που αναπλάθει αριστοτεχνικά τη σύγχυση, την απομόνωση, τον πόνο τής αυστηρά φονταμενταλιστικής χριστιανικής ανατροφής του νεαρού αφηγητή, αλλά και την απελευθέρωση απ' αυτόν τον κόσμο της ψευδούς συλλογικότητας και της αφόρητης συναισθηματικο-πνευματικής πίεσης, μέσω του έρωτα και της δημιουργίας. «Σπάνιος συνδυασμός ειλικρίνειας, εικονιστικού λυρισμού και γούστου», σύμφωνα με το περιοδικό «Publishers Weekly», το βιβλίο ερωτοτροπεί με το υπερβατικό, καταβυθίζεται στο ασυνείδητο, καταγράφει το πραγματικό με εξαιρετική ευαισθησία.

Το γραφικό μυθιστόρημα, ωστόσο, δεν θα μπορούσε να αφήσει αδιάφορους τους Ελληνες δημιουργούς. Και ιδού, ένα work in progress, που γράφουν ο Απόστολος Δοξιάδης και ο Χρίστος Παπαδημητρίου και εικονογραφούν ο Αλέκος Παπαδάτος και η Annie di Donna, με θέμα την περιπέτεια της λογικής από τα τέλη του 19ου αιώνα ώς σήμερα και τίτλο «Logicomix». Το βιβλίο διηγείται παράλληλα δύο ιστορίες: η πρώτη είναι η ίδια η ιστορία της δημιουργίας του και εξελίσσεται στη σημερινή Αθήνα, με πρωταγωνιστές τους δημιουργούς του. Η άλλη ιστορία, που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου, αναφέρεται στην εξέλιξη της μαθηματικής λογικής από τα τέλη του 19ου μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα, καθώς και το πώς μια κατά βάση φιλοσοφική αναζήτηση οδήγησε στη δημιουργία των πρώτων ηλεκτρονικών υπολογιστών. Μεγάλο βάρος δίνεται στο ιστορικό πλαίσιο της ιστορίας, και στον τρόπο που αυτό επηρέασε τους βασικούς πρωταγωνιστές της, από τον Μπέρτραντ Ράσελ, τον Φρέγκε, τον Κάντορ και τον Χίλμπερτ, ώς τον Βίτγκενσταϊν, τον Γκέντελ και τον Τιούρινγκ· και όπως σημειώνουν οι συντελεστές του, στο έργο αυτό ο αφηγηματικός και ο αναλυτικός τρόπος συναντιούνται και η ιστορία της λογικής φωτίζει τα ανθρώπινα πάθη αλλά και φωτίζεται απ' αυτά.

Πού οφείλεται όμως η αναγέννηση ή μάλλον η πρωτόφαντη μετακίνηση των βιβλίων κόμικς προς πεδία που δεν ορίζονται αποκλειστικά από το φανταστικό ή δεν αποτελούν κοινωνική σάτιρα με εικόνες; Με ποιους όρους συνδέονται και εντάσσονται, άλλα στη δημοσιογραφία και άλλα στη λογοτεχνία; Η απάντηση είναι προφανής: η δύναμη της λέξης συρρικνώνεται μπροστά στην εικόνα· η εισβολή των υπολογιστών στη ζωή μας μαθαίνει, ιδίως στις νέες γενιές, να διαβάζουν μεν, αλλά να θέλουν τα κείμενα διατεταγμένα σε εύχρηστα πρότυπα, ει δυνατόν με πλήθος γραφικών. Οι υπολογιστές κανονικοποιούν το γραφικό μυθιστόρημα, εξοικειώνοντας τον χρήστη με τη διασυνδετική διάταξη. Η δημιουργία αυτού του υβριδικού είδους δεν αποτυπώνει πόσο διαφορετικά έχουμε αρχίσει εδώ και καιρό να συλλαμβάνουμε τον κόσμο, αλλά και τους καινούριους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να τον αφηγηθούμε και να τον διαβάσουμε.






ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/03/2007

[alemius]

Μία εικόνα ήταν είναι και θα είναι χίλιες λέξεις (+). Είναι αδύνατον η γλώσσα να μην υποταχθεί στην εικόνα (βλέπε τηλεόραση, θέατρο κινηματογράφο).

Όταν το κείμενο πλαισιώνεται από εικόνα μετουσιώνεται, αποκτά άλλη διάσταση και η όποια αληγορία προκύπτει από τη δύναμη της εικόνας. Από το ετερόκλιτο στοιχείο που θα διαφοροποιήσει το νόημα. Πάντα μου άρεσε να μπαίνω στον φανταστικό κόσμο κάποιου άλλου και η εικόνα βοηθά πολύ σ'αυτό. Θυμάμαι πάντα -όταν διάβαζα ιστορίες του Ιουλίου Βερν κι έπεφτα σε καμία εικόνα που συνήθως είχαν- με τη χαρά (ή απογοήτευση άλλοτε) διαπίστωνα ότι τα πράγματα ήταν όπως τα φαντάστηκα. Το εικονογραφημένο σε πάει ένα βήμα παραπέρα....

 

Ναι, η νέα γενιά έχει την ευτυχία να απολαμβάνει τη δύναμη της εικόνας. Γίνεται όμως αυτό χωρίς άμεσο αντίκτυπο στη φαντασία; Έχω μερικές αμφιβολίες. Πραγματικά πολλές φορές αναρρωτιέμαι όμως βλέπω τα παιδιά μου και ηρεμώ.. Όχι δεν βρίσκω επιπτώσεις στο φανταστικό, βρίσκω όμως ότι αυξάνονται οι απαιτήσεις. Οι φανταστικοί κόσμοι γίνονται πιο σύνθετοι, σχεδόν ασύληπτοι να τους παρακολουθήσω. Τουλάχιστον εγώ που μεγάλωσα πιο πολύ με το κλασσικό βιβλίο και λιγότερο με εικονογραφημένες ιστορίες. Ακόμα και τα εκπαιδευτικά βιβλία σήμερα είναι εμπλουτισμένα με σκίτσα γιατί γίνονται πιο διασκεδαστικά, πιο εύκολα, πιο ευχάριστα...