Η διαδρομή του Τεντέν στην Κίνα [ Carbajosa Αna, tovima.gr, 06/08/2009 ]

[ramirez]

Στη Σανγκάη φυσούσαν άνεμοι πνευματικής και καλλιτεχνικής ασφυξίας. Είχε περάσει μια δεκαετία από τότε που ο Μεγάλος Τιμονιέρης, ο Μάο Τσε Τουνγκ, είχε κηρύξει την Πολιτιστική Επανάσταση και είχε στείλει τους καλλιτέχνες στους αγρούς να μαζεύουν ρύζι, για να μη στερηθούν... τις εμπειρίες του προλεταριάτου. Ο γλύπτης Τσανγκ Τσονγκ-Τσεν, με σπουδές στο Βέλγιο και στη Γαλλία τη δεκαετία του ΄30, ήταν ένας από αυτούς τους τυχερούς.


Επί δεκαετίες ζούσε απομονωμένος από όσα συνέβαιναν στη Δύση, μέχρι που μια μέρα, την άνοιξη του 1975, ένας κομψός και προχωρημένος σε ηλικία άνδρας χτύπησε την πόρτα της πανέμορφης κατοικίας του σε στυλ αρ ντεκό στη συνοικία της γαλλικής ζώνης της Σανγκάης. Είχε μαζί του έναν φάκελο με μπλε και κόκκινα περιθώρια και με δύο γραμματόσημα των πέντε βελγικών φράγκων και ταχυδρομική σφραγίδα Βρυξελλών. Ηταν από τον φίλο του που λεγόταν Ζορζ Ρεμί, για τον οποίο δεν είχε ακούσει τίποτα επί 40 χρόνια και τον οποίο το 1934 είχε βοηθήσει να σχεδιάσει τις περιπέτειες ενός νεαρού δημοσιογράφου με όρθιο τσουλούφι, οι οποίες δημοσιεύτηκαν τότε σε μια βελγική εβδομαδιαία εφημερίδα καθολικού προσανατολισμού. Ο Ρεμί, γνωστός ως Ερζέ, του έστελνε πολλά νέα. Ο Τεντέν, ο νεαρός δημοσιογράφος που ο Τσανγκ και ο Ερζέ είχαν σχεδιάσει μαζί στον Μπλε Λωτό, είχε γνωρίσει παγκόσμια επιτυχία.

 

Ο βέλγος σχεδιαστής Ερζέ, δημιουργός του θρυλικού Τεντέν

Ο Μπλε Λωτός και Ο Τεντέν στο Θιβέτ, τα άλμπουμ του Τεντέν που ο Ερζέ υποσχόταν ότι θα στείλει στο πρώτο του γράμμα, θα έφταναν μήνες αργότερα στο σπίτι του Τσανγκ, αφού ο Ερζέ είχε εμπλακεί σε αναρίθμητες διπλωματικές περιπέτειες με την κυβέρνηση του Πεκίνου, η οποία του επέστρεφε ξανά και ξανά το πακέτο με τη σφραγίδα «Απαγορεύεται η εισαγωγή». «Οταν έφθασε το δέμα στο σπίτι, το ανοίξαμε και ο πατέρας μου είπε: Διάβασέ τα με προσοχή για να δεις πόσο διασκεδάζαμε όταν αγωνιζόμασταν ενάντια στον γιαπωνέζικο ιμπεριαλισμό. Τα διάβασα ξανά και ξανά. Αμέσως με γοήτευσαν και χάρη σε αυτά έμαθα γαλλικά. Αδυνατούσα να πιστέψω πως ήταν η ίδια γλώσσα που δίδασκαν τα σοβιετικά σχολικά εγχειρίδια!». Η Γιφέι Τσανγκ, κόρη του γλύπτη, γνώρισε για πρώτη φορά τον κόσμο μέσα από τον Τεντέν. Ξαναβαφτισμένη Φιφί, από τον ίδιο τον Ερζέ, ζει σήμερα στις Βρυξέλλες, αφοσιωμένη ψυχή τε και σώματι στη διάδοση του έργου του φίλου του πατέρα της.


Ο Μπλε Λωτός, που διαδραματίζεται στη Σανγκάη των δυνάμεων κατοχής στη δεκαετία του ΄30, είναι το κορυφαίο έργο του Ερζέ, κατά την άποψη διάσημων ειδικών σε ζητήματα του Τεντέν. Σε αυτό το άλμπουμ η ονομαζόμενη «καθαρή γραμμή» καταλήγει να αποκτήσει μορφή, η πλοκή κερδίζει σε συνοχή και με αυτό το άλμπουμ ο Ερζέ, ως το 1934 ένας νεαρός βέλγος καλλιτέχνης με πολλές προκαταλήψεις, συνειδητοποιεί τη σημασία που έχει η τεκμηρίωση και ο εξονυχιστικός έλεγχος και της τελευταίας λεπτομέρειας προτού αρχίσει να σχεδιάζει τις ιστορίες. Επιπλέον, ήταν το έργο που σημάδεψε για πάντα την προσωπικότητα αυτού του βέλγου καλλιτέχνη που είχε γοητευθεί από τον ταοϊσμό, την ποίηση και την τέχνη της Απω Ανατολής.


«Για να μπορέσεις να φιλοτεχνήσεις τον Μπλε Λωτό πρέπει να διηγηθείς την αληθινή ιστορία της Κίνας, πρέπει να χρησιμοποιήσεις την καθαρή γραμμή της κινεζικής ζωγραφικής, γιατί έτσι είναι η γραμμή της κινεζικής ζωγραφικής». Αυτή είναι μία από τις πολλές συμβουλές που έδωσε ο Τσανγκ στον Ερζέ και που σήμερα μπορεί κανείς να δει σε περίοπτη θέση στο μικρό μουσείο που είναι αφιερωμένο στον κινέζο γλύπτη στα περίχωρα της Σανγκάης. Ο Γουάνγκ Γουέ ξέρει αυτό το μουσείο σαν την παλάμη του χεριού του. Είναι σαραντάρης, δηλαδή γνήσιο τέκνο της Πολιτιστικής Επανάστασης, και η πρώτη του επαφή με τον Τεντέν, όταν έκλεισε τα 10, του άλλαξε τη ζωή. «Για μας ο Τεντέν αντιπροσώπευε την ελευθερία. Εκείνη την εποχή δεν μπορούσαμε να βγούμε από την Κίνα. Το να ταξιδέψουμε, όπως ο Τεντέν, αποτελούσε όνειρο. Το έργο Ο Τεντέν στο Κονγκό ήταν το πρώτο μου ταξίδι με τα φτερά της φαντασίας».


Βαθιά σημαδεμένος από το έργο του Ερζέ, αυτός ο άνθρωπος, που είχε ακολουθήσει διπλωματική καριέρα, αρνήθηκε μια θέση στο υπουργείο Εξωτερικών το 1989. Αφησε μάλιστα πίσω του μια καλή θέση σε ένα υφαντουργείο. Σήμερα ο Γουάνγκ Γουέ ασχολείται με την προστασία και τη διάδοση της κληρονομιάς του Ερζέ και διατηρεί, μαζί με τον εκδοτικό οίκο Μoulinsart, μια ιστοσελίδα για τον Τεντέν στα κινεζικά. «Οι φίλοι μου και οι γονείς μου πιστεύουν πως είμαι τρελός, αλλά η γυναίκα μου δείχνει κατανόηση» εξομολογείται.


Όπως και ο Γουάνγκ, εκατομμύρια νέοι σε όλον τον πλανήτη ταξίδεψαν σε εξωτικές χώρες και ονειρεμένα μέρη παρέα με τον πιο γνωστό παγκοσμίως Βέλγο, που ο δημιουργός του, ο σχεδιαστής Ερζέ, γεννήθηκε πριν από 100 χρόνια στις Βρυξέλλες και πέθανε το 1983 στη Λουβέν. Οι περιπλανήσεις τού πάντοτε καλοπροαίρετου νεαρού με το παντελόνι του γκολφ έχουν μεταφραστεί σε 60 γλώσσες και οι πωλήσεις των αντιτύπων- 200 εκατομμύρια άλμπουμ μέχρι στιγμής- δεν φαίνεται να μειώνονται. Αντίθετα, γιγαντιαίες αγορές όπως η κινεζική, η οποία ήταν ερμητικά κλειστή επί δεκαετίες, εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να είναι πολλά υποσχόμενες για τον νεαρό δημοσιογράφο και τον πάντα αχώριστο φίλο του, τον Μιλού. Η μεγαλύτερη πρόκληση για τους εκδότες στην Κίνα είναι να κατορθώσουν να διατηρήσουν την κληρονομιά του Ερζέ ανέπαφη μέσα στον παράδεισο των πλαστογραφήσεων και των πειρατικών εκδόσεων. Σε μια χώρα όπου τα βιβλία του Χάρι Πότερ βγαίνουν στην αγορά πολλές εβδομάδες πριν από την επίσημη παρουσίαση στο Λονδίνο, υπάρχουν περιπτώσεις που ο πλαστογράφος τολμάει ακόμη και να αλλάξει το τέλος του βιβλίου αν δεν του αρέσει. Δεν είναι και πολύ δύσκολο να βρει κανείς πειρατικές εκδόσεις των κόμικς του Τεντέν ψάχνοντας στους βαρυφορτωμένους υπαίθριους πάγκους της παλιάς πόλης της Σανγκάης. Εκεί, ανάμεσα σε κοσμήματα από νεφρίτη, αντίγραφα σε εκδόσεις τσέπης του Κόκκινου Βιβλίου του Μάο και βουνά από διάφορα μπιχλιμπίδια, αναπαύονται τα πρώτα κλεψίτυπα του Τεντέν των αρχών της δεκαετίας του ΄80. Μικροσκοπικά, κακές αντιγραφές και τυπωμένα σε ασπρόμαυρο, αποτέλεσαν την πνευματική τροφή για χιλιάδες νεαρούς Κινέζους τις δεκαετίες του ΄80 και του ΄90, μέχρι που επιτέλους, το 2000, ο κυβερνητικός εκδοτικός οίκος παιδικών βιβλίων κατέληξε σε συμφωνία με τον Κάστερμαν για να εκδώσει το έργο του Ερζέ, το οποίο από τότε έχει πουλήσει εκατομμύρια αντίτυπα, χωρίς να υπολογίσουμε τις άπειρες πειρατικές εκδόσεις, που σε έναν από τους παράνομους εκδότες κόστισαν πέντε χρόνια φυλακή.


Σε ένα καφέ του Πεκίνου ο Τσιάο Λιουάν, επικεφαλής των κυβερνητικών εκδόσεων China Children Ρublishing Ηouse, μας λέει ότι το πιο διάσημο άλμπουμ στην Κίνα είναι, χωρίς αμφιβολία, Ο Μπλε Λωτός, με δεύτερο το Ο Τεντέν στο Θιβέτ, που δημοσιεύτηκε αρχικά το 2000 με τον τίτλο Ο Τεντέν στο Κινεζικό Θιβέτ, που στη συνέχεια διορθώθηκε έπειτα από έντονες διαμαρτυρίες των κληρονόμων του Ερζέ. «Είναι ένα πολύ ευαίσθητο θέμα» παραδέχεται ο Τσιάο. Και Ο Τεντέν στη Χώρα των Σοβιέτ; «Είναι κι αυτό ένα πολύ ευαίσθητο θέμα. Πρόκειται για το μοναδικό άλμπουμ που η δημοσίευσή του δεν επιτρέπεται στην Κίνα γιατί δίνει μια αρνητική εικόνα για το κομμουνιστικό σύστημα». Ο ίδιος ο Ερζέ αποκήρυξε αργότερα αυτό το πρώτο του έργο θεωρώντας «νεανικό παραστράτημα» το μανιχαϊστικό πορτρέτο της Σοβιετικής Ενωσης στα τέλη της δεκαετίας του ΄20, με το οποίο προσπαθούσε να κάνει κήρυγμα στους νέους για τα κακά του κομμουνισμού.


Παρόμοιες προκαταλήψεις εμφανίζονται και σε άλμπουμ παλαιότερα από τον Μπλε Λωτό. Ισως τα πιο χονδροειδή να είναι εκείνα που διαβάζουμε στις πρώτες εκδοχές του άλμπουμ Ο Τεντέν στο Κονγκό, που αποπνέουν αποικιακό πατερναλισμό και αργότερα διορθώθηκαν κάπως σε επόμενες εκδόσεις. Παρ΄ όλα αυτά, εφέτος το καλοκαίρι η Επιτροπή για τη Φυλετική Ισότητα του Ηνωμένου Βασιλείου απέτρεψε τους αναγνώστες από την αγορά των περιπετειών του Τεντέν στην Αφρική διότι το έργο «αποπνέει ρατσιστικές προκαταλήψεις», γεγονός που οδήγησε μερικά βιβλιοπωλεία να αποσύρουν το άλμπουμ από τα τμήματα παιδικής λογοτεχνίας. Αυτές οι νεανικές υπερβολές, για τις οποίες εν μέρει ευθύνεται η διεύθυνση του συντηρητικού εβδομαδιαίου φύλλου «Le Ρetit Vingtieme», στο οποίο ο Ερζέ δημοσίευε τις ιστορίες του, ήταν που θορύβησαν τους βέλγους ιεραποστόλους που είχαν σημαντική παρουσία όχι μόνο στην Αφρική αλλά και στην Κίνα. Οταν έμαθαν ότι ο Ερζέ επρόκειτο να ξεκινήσει μια σειρά κόμικς που θα διαδραματίζονταν στη Σανγκάη, του γνώρισαν τον Τσανγκ Τσονγκ-Τσεν, έναν νεαρό κινέζο φοιτητή στη Σχολή Καλών Τεχνών των Βρυξελλών, ο οποίος συνεργάστηκε με τον Ερζέ για να δημιουργήσουν τον Μπλε Λωτό, μια πιστή εξιστόρηση της πολύπλοκης πολιτικής και κοινωνικής κατάστασης της Σανγκάης στα μέσα της δεκαετίας του ΄30 που αγνοούσαν ακόμη και τα δημοσιογραφικά χρονικά της εποχής που έφταναν στη Δύση.


Ήταν τα χρόνια που ακολούθησαν τους πολέμους του οπίου. Τα χρόνια στα οποία οι ξένες δυνάμεις στρατοπέδευαν ελεύθερα στη Σανγκάη, αφού αποκτούσαν δικαιώματα ετεροδικίας στον ασιατικό γίγαντα χάρη στις επονομαζόμενες Ανισες Συνθήκες. Ηταν επίσης τα χρόνια πριν από τη δημιουργία της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, το 1949, μετά τη νίκη του Μάο Τσε Τουνγκ επί του Τσανγκ Κάι-Σεκ. Το 1930 περίπου 36.000 ξένοι ζούσαν στη διεθνή ζώνη της Σανγκάης και έκαναν ό,τι ήθελαν χωρίς να δίνουν αναφορά στην κινεζική δικαιοσύνη. Βρετανοί, Γάλλοι και Γιαπωνέζοι εγκαταστάθηκαν στην πόλη, που ήταν ήδη τότε η πέμπτη μεγαλύτερη πόλη του κόσμου, από όπου εμπορεύονταν το μετάξι και το βαμβάκι που έφθαναν μέσα από το λιμάνι της Σανγκάης. Στο μικροσκοπικό του διαμέρισμα στα περίχωρα της Σανγκάης, ο Τσεν Σούι Κιάο, 82 ετών, με στιλπνά κατάμαυρα ίσια μαλλιά, αφήνει να του ξεφύγει ένα χαμόγελο όταν ξεφυλλίζει τον Μπλε Λωτό. Είναι η πρώτη φορά που το βλέπει, αλλά αμέσως αναγνωρίζει αυτό που βλέπει στα καρέ: «Ετσι ήταν, ακριβώς έτσι. Οι περισσότεροι Κινέζοι μισούσαμε τους εισβολείς. Ερχονταν μόνο για τα λεφτά. Σε εμάς απαγορευόταν η είσοδος στη διεθνή ζώνη. Μας έβλεπαν περιφρονητικά. Θυμάμαι πως υπήρχε μια πινακίδα σε ένα πάρκο που έλεγε «Απαγορεύονται οι σκύλοι και οι Κινέζοι».


Η εξιστόρηση του Τσεν συμπίπτει απολύτως με την απεικόνιση της ζωής στη διεθνή ζώνη του Ερζέ. «Οι Γιαπωνέζοι μάς θεωρούσαν κατώτερη φυλή. Ηλεγχαν τις γέφυρες εισόδου στην πόλη. Για να τις περάσεις έπρεπε να σκύψεις και να κάνεις μια υπόκλιση, αλλιώς έτρωγες μια στο κεφάλι με τον υποκόπανο» λέει επί λέξει. Όλα αυτά εμφανίζονται στην πλοκή του άλμπουμ Ο Μπλε Λωτός, στο οποίο ο Τεντέν προσπαθεί να εξαρθρώσει μια διεθνή σπείρα εμπόρων οπίου η οποία συνεργαζόταν με τους Γιαπωνέζους και τους Βρετανούς της Σανγκάης. Σήμερα πια ελάχιστα μένουν από τη Σανγκάη που τόσο πιστά απεικόνισε ο Ερζέ με τη βοήθεια φωτογραφιών της εποχής. Η πόλη μεταμορφώνεται και επεκτείνεται στον ρυθμό των εκσκαφέων που ισοπεδώνουν ολόκληρες συνοικίες με χαμηλά παραδοσιακά σπιτάκια για να χτίσουν άλλον έναν ουρανοξύστη, που θα υψωθεί στον ήδη κατάμεστο και πάντα μαύρο από την αιθάλη ουρανό της Σανγκάης. Η παλιά πόλη, όπου διαδραματίζεται ένα μεγάλο μέρος του Μπλε Λωτού, πεθαίνει με γοργά βήματα και μεταμορφώνεται σε μια αναπαράσταση της παραδοσιακής Κίνας που μοιάζει περισσότερο με θεματικό πάρκο παρά με μια αυθεντική συνοικία της εποχής.


Η γαλλική ζώνη διατηρεί ένα μεγάλο μέρος της γοητείας της, με πολλά διατηρητέα κτίρια σε στυλ αρ ντεκό και διάσπαρτες μικρές καθολικές εκκλησίες, σε μία από τις οποίες σύχναζε ο γλύπτης Τσανγκ. Μέρος της αποικιακής μεγαλοπρέπειάς της διατηρεί επίσης η περιοχή Μπουντ, δίπλα στον ποταμό Χουανγκπού, όπου τα εντυπωσιακά αποικιακά κτίρια της δεκαετίας του ΄20 φιλοξενούν και πάλι, όπως τα χρόνια εκείνα, τις έδρες ξένων εταιρειών, στις οποίες οι επιχειρηματίες συναντιόνταν σε ιδιωτικές λέσχες για να καπνίσουν μεγάλα πούρα και να αποχαυνωθούν στα καπνιστήρια του οπίου. Ενα από αυτά τα καπνιστήρια, «Ο Μπλε Λωτός», από τον οποίο δεν μένει τίποτα πια, έδωσε το όνομά του στο άλμπουμ του Ερζέ. Σήμερα τα κομψά εστιατόρια στις ταράτσες του Μπουντ είναι ταυτόχρονα και ιδιωτικές λέσχες, όπου γίνονται οι διαπραγματεύσεις των επιχειρηματιών που φθάνουν από κάθε γωνιά του πλανήτη, καθώς τους προσελκύει η πάμφθηνη παραγωγή των κινεζικών εργοστασίων. Αλλά το σπίτι του Τσεν, όπως και τα σπίτια πολλών άλλων ντόπιων ηλικιωμένων, δεν αποπνέει ίχνος νοσταλγίας. «Πιο παλιά εμείς οι Κινέζοι δεν είχαμε ούτε αξιοπρέπεια ούτε δικαιώματα. Σήμερα μιλάμε με τη Δύση ως ίσος προς ίσον. Μας σέβονται χάρη στην οικονομική μας ανάπτυξη. Σήμερα είμαστε υπερήφανοι που είμαστε Κινέζοι».

 

Η Γιφέι Τσανγκ, κόρη του γλύπτη Τσανγκ Τσονγκ-Τσεν, κρατάει πλαστικά αντίγραφα του Τεντέν και του Τσανγκ.
Ξαναβαφτισμένη Φιφί, από τον ίδιο τον Ερζέ, γνώρισε για πρώτη φορά τον κόσμο μέσα από τον ήρωα του βέλγου κομίστα
και ζει σήμερα στις Βρυξέλλες αφοσιωμένη ψυχή τε και σώματι στη διάδοση του έργου του φίλου του πατέρα της.

Ο Γουάνγκ Μπινγκντόνγκ είναι καθηγητής Γαλλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου και ο οίκος Κάστερμαν του έχει αναθέσει να μεταφράσει ξανά ολόκληρο το έργο του Τεντέν στα κινεζικά. Οι παρούσες εκδόσεις είναι μεταφρασμένες από τα αγγλικά από 16 διαφορετικούς μεταφραστές. Η ιδέα είναι τώρα να υπάρξει συνοχή στις μεταφράσεις. Π.χ., οι Ντιπόν και Ντυπόν πρέπει να πάψουν να λέγονται στην Κίνα Τόμσον και Τόμπσον, όπως στα αγγλικά. Ο Γουάνγκ λέει ότι πιθανόν η μεγαλύτερη πρόκληση είναι η μετάφραση των βωμολοχιών που ξεστομίζει ο Κάπτεν Χάντοκ. Για τον Γουάνγκ το μεγαλύτερο προσόν του Μπλε Λωτού είναι το ότι μετέφερε στη Δύση «μια εικόνα της Κίνας απαλλαγμένη από στερεότυπα. Στη δεκαετία του ΄30 η εικόνα της Κίνας στο εξωτερικό ήταν γεμάτη από μύθους. Ακόμη και τώρα πολλοί Δυτικοί πιστεύουν ότι οι Κινέζες έχουν τα πόδια τους φασκιωμένα. Είναι εκπληκτικό που ένας άνθρωπος εκείνης της εποχής χαρακτηριζόταν από τόσο λίγες προκαταλήψεις».


Η αλήθεια είναι ότι ο Ερζέ είχε προκαταλήψεις και εκείνο που του άνοιξε τα μάτια, σύμφωνα με τον ίδιο, ήταν η συνάντηση με τον Τσανγκ. «Με τον Μπλε Λωτό ανακάλυψα έναν καινούργιο κόσμο» είχε εξηγήσει κάποτε ο βέλγος σχεδιαστής. «Για εμένα ως τότε η Κίνα ήταν κατοικημένη από ανθρώπους με σχιστά μάτια, πολύ άξεστους, που έτρωγαν σάπια αβγά και χελιδονοφωλιές, είχαν μακριά κοτσίδα και πετούσαν τα μωρά στα ποτάμια». Τον φόρο τιμής στον Τσανγκ τον απέδωσε με τον καλύτερο τρόπο που ήξερε: σχεδιάζοντας. Στα τέλη της δεκαετίας του ΄50 ο Ερζέ, ο οποίος για σχεδόν 20 χρόνια δεν είχε ειδήσεις από τον φίλο του, στέλνει τον Τεντέν στο Θιβέτ για να αναζητήσει τον Τσανγκ που είχε χαθεί στα βουνά έπειτα από ένα αεροπορικό ατύχημα. Σε μια χιονισμένη κορυφή ο δημοσιογράφος συναντά τον νεαρό Τσανγκ ετοιμοθάνατο. Βλέποντάς τον ο Τεντέν, το παιδί-άντρας που ήταν ικανός να αντιμετωπίσει τους χειρότερους κακοποιούς του πλανήτη, αφήνει ένα δάκρυ να κυλήσει στο μάγουλό του. Στην πραγματική ζωή έπρεπε να περάσουν άλλα 20 χρόνια ώσπου, επιτέλους, το 1981 η κινεζική κυβέρνηση να επιτρέψει στον Ερζέ και στον Τσανγκ να σφιχταγκαλιαστούν στο διεθνές αεροδρόμιο των Βρυξελλών.




Και το σχετικό link.