Λογική και ευαισθησία [ Παπασπύρου Σταυρούλα, Ελευθεροτυπία (Κυριακάτικη), 12/10/2008 ]

[ramirez]

Ο Απόστολος Δοξιάδης αντιπαθεί τον όρο εκλαΐκευση. Και δυσφορεί όταν το «Logicomix» του προαναγγέλλεται ως μια απόπειρα εκλαΐκευσης της φιλοσοφικής αναζήτησης των θεμελίων των μαθηματικών, που οδήγησε στη δημιουργία των πρώτων ηλεκτρονικών υπολογιστών. «Παρουσιάζοντας κάποιες σύνθετες ιδέες με απλό τρόπο, τις στερείς από τη δυσκολία τους που αποτελεί απαραίτητο συστατικό τους» λέει, ανακαλώντας τη μαγεία που τον τύλιγε όταν διάβαζε απροσπέλαστα για την ηλικία του βιβλία μικρός. Κι όπως σπεύδει να διευκρινίσει, το graphic novel που συνυπογράφει με τον θεωρητικό της πληροφορικής στο Μπέρκλεϊ Χρίστο Παπαδημητρίου και τον κομίστα Αλέκο Παπαδάτο διασώζει τη δυσκολία της παραπάνω αναζήτησης «στο δέος και την οδύνη των πρωταγωνιστών της».

 

 

Μυθιστόρημα σε μορφή κόμικς για το οποίο χρειάστηκαν πέντε χρόνια υπομονετικής δουλειάς, το «Logicomix» θα κυκλοφορήσει στην αγγλοσαξονική αγορά το φθινόπωρο του 2009 από τον Bloosmbury -οίκο με μεγάλη λογοτεχνική παράδοση, αλλά γνωστότερο πλέον ως εκδότη του Χάρι Πότερ.

 

 

 

 

Η ελληνική του, ωστόσο, μετάφραση εκδίδεται στις 20 του μήνα από τον «Ικαρο», των βραβευμένων με Νόμπελ ποιητών μας. «Κάνουμε άνοιγμα σε μια νέα μορφή τέχνης, με τις ιδανικότερες συνθήκες» δηλώνει η Κατερίνα Καρύδη. «Κι αν βρίσκονταν ανάμεσά μας ο Σεφέρης κι ο Ελύτης, ως μοντερνιστές, μάλλον θα το διασκέδαζαν!».

 

Ανυπέρβλητος μάστορας ο Ερζέ

 

 

Λάτρης του είδους από την εποχή των πρώτων διαβασμάτων του, σε πείσμα της περιφρόνησης που έτρεφε γι' αυτό και ο δικός του πατέρας, ο Δοξιάδης πέρασε από τα Μίκι Μάους στον Τεν-Τεν -«τον Αστερίξ ουδέποτε τον λάτρεψα»- από τον Σούπερμαν και τον Μπάτμαν στα εναλλακτικά κόμικς του Κραμπ που ανακάλυψε στην Αμερική, κι από τους μεταμοντέρνους υπερήρωες των Μίλερ και Μουρ σε graphic novel όπως το «Μάους» και το «Παλαιστίνη». «Η σχέση μου με τα κόμικς υπήρξε αδιάλλειπτη και συνεχής -κάποια απ' αυτά τα διάβασα εκατομμύρια φορές μαζί με τα παιδιά μου! Οσο όμως περνάει ο καιρός, τόσο βεβαιώνομαι πως ο Ερζέ υπήρξε ανυπέρβλητος μάστορας...».

 

 

Θέμα του «Logicomix» είναι η σχέση της λογικής με την τρέλα. Οχι μόνο της επιστήμης της Λογικής, ενός συνδυασμού φιλοσοφίας και μαθηματικών, αλλά και της κοινής λογικής, της ικανότητάς μας να δίνουμε νόημα στον κόσμο γύρω μας. Τελευταίο μέρος μιας άτυπης τριλογίας που ξεκίνησε με το «Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλμπαχ» και συνεχίστηκε με το θεατρικό έργο «Η δέκατη έβδομη νύχτα», το ιδιόμορφο αυτό βιβλίο αποτελεί καρπό ενός προβληματισμού που ξεδιπλώνεται αναλυτικά και στο δοκίμιο του Δοξιάδη «Από την παράνοια στους αλγόριθμους», πυροδοτημένου από την εξής διαπίστωση:

 

 

Δεν μπορεί να είναι τυχαίο ότι πέντε από τους βασικούς πρωταγωνιστές της δημιουργίας της σύγχρονης λογικής πέρασαν ένα κομμάτι της ζωής τους σε ψυχιατρικά άσυλα, έγραψε σε ανύποπτο χρόνο ο ιταλός μαθηματικός Τζιάν-Κάρλο Ρότα. Μια παρατήρηση που εντυπωσίασε διπλά τον Δοξιάδη, μιας και ο Ρότα αναφερόταν σε μια περίοδο -τέλος του 19ου αιώνα, αρχές του 20ού- όπου κι οι μαθηματικοί εξάγνιζαν στο καμίνι της απόλυτης λογικής καθαρότητας τις μεθόδους τους, προκειμένου να διεισδύσουν στα σωθικά της δικής τους επιστήμης.

 

 

Αφηγητής και πρωταγωνιστής του «Logicomix» είναι ένας από τους κορυφαίους μελετητές της λογικής στην ανθρώπινη ιστορία, ο πατέρας της αναλυτικής φιλοσοφίας που σημάδεψε την αγγλοσαξονική σκέψη, ο βρετανός νομπελίστας και δημοφιλής για την ειρηνιστική του δράση Μπέρτραντ Ράσελ (1872-1970). Αριστοκρατικής καταγωγής, αναθρεμμένος μετά τον θάνατο των γονιών του από τη θρησκευόμενη πουριτανή γιαγιά του, ο Ράσελ υπήρξε ένας πολύ ταλαιπωρημένος άνθρωπος. Γιατί, πέρα από τις τραυματικές παιδικές του μνήμες, ως ενήλικος είχε να παλέψει και με την απειλή της σχιζοφρένειας, καθώς τρία τουλάχιστον μέλη της οικογένειάς του έπασχαν απ' αυτήν.

 

 

Η συνάντηση με την ευκλείδειο γεωμετρία, στα δέκα του, ήταν η ομορφότερη εμπειρία της έως τότε ζωής του, όπως έχει γράψει, που τον εισήγαγε σ' έναν κόσμο σίγουρο και ασφαλή. Το τιτάνειο δε έργο του «Principia Mathematica» (οι πρώτες 362 σελίδες του οποίου αφιερώθηκαν στο ν' αποδειχτεί ότι ένα κι ένα κάνουν δύο...), αποτελούν για τον Δοξιάδη την «πιο καθαρή αλλά και βαθύτατη δημιουργική ανάπλαση της ανασφάλειας του Ράσελ και της άσβηστης ανάγκης του να βρει αποκούμπι για τα ψυχικά του βάσανα στη λογική».

 

 

Για τον εμπνευστή του «Logicomix», ιδανικότερος αφηγητής δεν θα υπήρχε: «Τα ψυχικά διλήμματα του Ράσελ, στα οποία έχει αφιερώσει άπειρες σελίδες του έργου του, είναι τα πλέον προσπελάσιμα στον μέσο άνθρωπο», εξηγεί. Τηρουμένων άλλωστε των αναλογιών, ένα αποκούμπι βρήκε κι ο ίδιος στα μαθηματικά: «Σε μια περίοδο σημαδεμένη από τη δικτατορία και την αρρώστια του πατέρα μου, και με δεδομένα προβλήματα εφηβείας για έναν ευαίσθητο ψυχισμό με καλλιτεχνικές τάσεις όπως ο δικός μου, τα μαθηματικά, όπως γι' άλλους η πολιτική ένταξη, αναπλήρωσαν εν μέρει μέσα μου το χαμένο όνειρο της βεβαιότητας».

 

 

Το «Logicomix» είναι δομημένο πάνω σε δύο ιστορίες: από την μια παρακολουθούμε τη δημιουργική διαδικασία του βιβλίου μέσα από τις συζητήσεις των συντελεστών του, κι από την άλλη γινόμαστε μάρτυρες της προσωπικής κι επιστημονικής διαδρομής του Ράσελ όπως την διηγείται ο ίδιος τον Σεπτέμβριο του '39, σ' ένα κατάμεστο πανεπιστημιακό αμφιθέατρο των ΗΠΑ, πολιορκημένο από διαδηλωτές που αντιτίθενται στην αμερικανική εμπλοκή στον πόλεμο που συγκλονίζει την Ευρώπη.

 

 

Στη διάρκεια του μεγάλου αυτού φλασμπάκ, περιδιαβαίνουμε την Γηραιά Ηπειρο και οσμιζόμαστε τον πνευματικό οργασμό της, βλέποντας να ζωντανεύουν μπροστά μας μορφές όπως του μέντορα του Ράσελ, Αλφρεντ Ουάιτχεντ, του διασημότερου ίσως μαθητή του, Λούτβιχ Βιτγκενστάιν, του πατέρα της θεωρίας των συνόλων Γκέοργκ Κάντορ, των σπουδαίων μαθηματικών Ανρί Πουανκαρέ και Ντάβιντ Χίλμπερτ, και φυσικά του Κουρτ Γκέντελ, μέλους του φιλοσοφικού «Κύκλου της Βιέννης», που με το θεώρημα της μη πληρότητας απέδειξε ότι ακόμη και στα μαθηματικά υπάρχουν κενά που δεν μπορούν να συμπληρωθούν με τη λογική.

 

 

Πώς να δοθεί η ανθρώπινη διάσταση επιστημόνων που απειλήθηκαν ή και κυριεύτηκαν από την τρέλα, χωρίς ν' αποσυνδεθούν από το αντικείμενό τους; Και πώς ν' αναχθεί η αναζήτηση της λογικής σε τραγωδία χωρίς να προδοθεί η επιστημονική της διάσταση;

 

 

Αυτό ήταν το στοίχημα για τους συντελεστές του «Logicomix». Κι από το 2003 που ο Αλέκος Παπαδάτος είχε στα χέρια του μια πρώτη σύνοψη του σεναρίου, περιηγήθηκε με τη συνεργάτιδά του Ανι ντι Ντόνα σε Αγγλία, Γαλλία, Αυστρία και Γερμανία, απαθανατίζοντας με το φακό του χώρους, ατμόσφαιρες και στοιχεία αρχιτεκτονικής που θα του χρησίμευαν ως πρότυπα. Εξίσου χρήσιμες ήταν και φωτογραφίες με αντικείμενα εποχής ή κλισέ από ταινίες όπως τ' «Απομεινάρια μιας μέρας» με την υποδειγματική φιγούρα του Αντονι Χόπκινς ως μπάτλερ, ενώ στο βιβλίο υπάρχουν και σχέδια που παραπέμπουν σε διάσημα έργα τέχνης, όπως ο «Περιπλανώμενος» του Φρίντριχ ή η «Κραυγή» του Μουνχ, αναδεικνύοντας έτσι τη ρομαντική ψυχή αλλά και την υπαρξιακή αγωνία του κεντρικού πρωταγωνιστή.

 

 

Καρτουνίστας γαλουχημένος με τα άλμπουμ ευρωπαίων δημιουργών όπως ο Ούγκο Πρατ, ο Κριστόφ Μπλαν και ο Ζακ ντε Λουστάλ, ο Παπαδάτος ακολούθησε τις αισθητικές κατευθύνσεις του Δοξιάδη περνώντας από τα πρώτα, άκρως ρεαλιστικά του σκίτσα σε άλλα πολύ πιο αφαιρετικά.

 

 

Στην πραγματικότητα και οι δυο είχαν για γνώμονα την άποψη του Ντίσνεϊ, σύμφωνα με την οποία η απλότητα στο σχέδιο επιβάλλεται όταν η ιστορία που σκοπεύεις ν' αφηγηθείς είναι μακρά. Κι όπως συνειδητοποίησαν, το πάντρεμα της λογοτεχνίας, του κινηματογράφου και της ζωγραφικής με το κόμικ σ' έναν τόμο που ξεπερνά τις 300 σελίδες, απαιτεί όχι μόνο έμπνευση, ταλέντο κι αφοσίωση αλλά και γενναίες δόσεις... χαμαλοδουλειάς. Η εικονογράφηση πέρασε από οχτώ στάδια μέχρι να γίνουν τα προσχέδια έγχρωμα καρέ ζωγραφισμένα με μελάνι και σκιές. Και δύσκολα φαντάζεται κανείς τι κόπος καταβλήθηκε για να ταιριάξουν με τις συνοδευτικές «φούσκες», χωρίς ν' αποδυναμωθεί το κείμενο ούτε από το ύφος ούτε από την ουσία του.

 

 

Οπτικά τρικ τα κόμικς

 

 

«Τα κόμικς», επισημαίνει ο θεωρητικός του είδους και λέκτορας στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου Αβραάμ Κάουα, «ως οπτική τέχνη δείχνουν, δεν δηλώνουν. Και διαθέτουν ένα λεξιλόγιο οπτικών τρικ που τα κάνουν ιδανικές αναπαραστάσεις αφηρημένων εννοιών». Από τους λίγους που είχαν πρόσβαση στο «Logicomix» πριν εκδοθεί ακόμη, ο Κάουα εντόπισε άφθονα σχετικά παραδείγματα: «Οι εφιάλτες του παιδιού που υπήρξε ο Ράσελ, προσωποποιούνται με φασματικά ιπτάμενα δαιμόνια αλλά και με μια απτή σχεδόν διαπεραστική κραυγή. Ο τρόμος του ήρωα μπροστά στο ενδεχόμενο να είναι κληρονομική η τρέλα του θείου του, επίσης οπτικοποιείται, καθώς το πρόσωπο του τελευταίου αντιπαρατίθεται με το πρόσωπο του ηλικιωμένου Ράσελ, όπου η ομοιότητα είναι εκπληκτική. Κι όταν ο Βίτγκενσταϊν βάλλει εναντίον του, αμφισβητώντας την πρακτικότητα της λογικής, επιστρατεύεται μια χιονοθύελλα για να δείξει την τραγική κατάσταση του Ράσελ, καλύπτοντας τα πάντα με το λευκό της ανυπαρξίας...».

 

 

 

Σε ποιο κοινό ακριβώς απευθύνεται το «Logicomix» ; «Θα δούμε...» απαντάει μ' ένα χαμόγελο ο Δοξιάδης. «Δύο είναι οι βασικές προκαταλήψεις για τα κόμικς: ότι πρόκειται για φτηνή λαϊκή λογοτεχνία, προορισμένη για απλή διασκέδαση, κι ότι απευθύνονται μόνο στα παιδιά. Η πρώτη άρχισε να κλονίζεται τα τελευταία χρόνια με την εμφάνιση σπουδαίων graphic novel, αλλά η δεύτερη παραμένει ισχυρή. Θα δούμε λοιπόν. Μήπως ήξερα τι θα συμβεί με τον "Θείο Πέτρο..."; Για μένα το έγραψα και να που μεταφράστηκε σε 32 γλώσσες, με τις πωλήσεις του ν' αγγίζουν διεθνώς το ένα εκατομμύριο αντίτυπα».