Η Εποχή του Διαστήματος: Ηλεκτρική & Ηλεκτρονική Τέχνη στην Ελλάδα (1957-1989)

[leonidio]

Ανεβάζω το συγκεκριμένο άρθρο σε αυτή την ενότητα, επειδή δεν έχει άμεση σχέση με τα κόμικς, αν και γίνεται μια αναφορά σε αυτά. Αναφέρεται σε ένα βιβλίο, το οποίο συνοδεύει μια έκθεση, η οποία έχει τελειώσει και δυστυχώς δεν την πρόλαβα. Παρουσιάζει, εντούτοις, μεγάλο ενδιαφέρον.

 

 

Η Εποχή του Διαστήματος: Ηλεκτρική & Ηλεκτρονική Τέχνη στην Ελλάδα (1957-1989)

 

Μια ματιά στο βιβλίο που συνοδεύει τη «διαστημική έκθεση», η οποία θα εξελίσσεται στο Ρομάντσο μέχρι και τις 10 Σεπτεμβρίου

 

 

 

  Από τον ΦΩΝΤΑ ΤΡΟΥΣΑ

 

Έχω δει/παρακολουθήσει κι άλλες εκθέσεις, στο παρελθόν, που έχει επιμεληθεί ο Θανάσης Μουτσόπουλος και ξέρω (και από πρώτο χέρι) τον κόπο που απαιτείται για να στηθούν και να ολοκληρωθούν. Το μεράκι και η γνώση συνοδεύονται, πάντα, από ψάξιμο και έρευνα, κάτι που αποτυπώνεται τόσο στον εκθεσιακό χώρο, όσο και στα προγράμματα / βιβλία που συνοδεύουν τα events. Αυτά τα τελευταία, τα έντυπα, είναι κι εκείνα που θα κρατήσουν «ζωντανά» στη μνήμη μας την ουσία αυτών των προσπαθειών.  

 

Το βιβλίο «Η Εποχή του Διαστήματος: Ηλεκτρική & Ηλεκτρονική Τέχνη στην Ελλάδα (1957-1989)» των εκδόσεων Ασίνη έχει 260 σελίδες, καταπιάνεται μ' αυτό που λέει ο τίτλος του, και με άλλα ακόμη που δε λέει, ενώ έχει τυπωθεί σε βαρύ, γυαλιστερό χαρτί, που ευνοεί και τη «σωστή» αποτύπωση των φωτογραφιών. Αν και υπάρχει αρκετό φωτογραφικό υλικό στο βιβλίο, είναι τα κείμενα, εκείνα, που, κυρίως, θα μας απασχολήσουν.  

 

Στη δική του εισαγωγή ο Μουτσόπουλος δίνει μια συνολική εικόνα της λεγόμενης «διαστημικής εποχής». Αν το 1957 είναι η αρχή της, κάτι προφανές αφού τότε εκτοξεύτηκε στο διάστημα ο σοβιετικός δορυφόρος Σπούτνικ 1, το 1989 είναι ένα κάπως «περίεργο» πέρας. Γιατί «1989»; Υπήρξε ένα ορόσημο αυτή η χρονιά, που σχετίζεται με δύο καταστάσεις. Αρχικά με τα γεγονότα που σήμαναν την πτώση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», κάτι που μεταφραζόταν και σε μια τυπική πλέον παύση του διαστημικού προγράμματος της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά και γιατί τα nineties σημαδεύτηκαν από την σταδιακή ογκολιθική παρουσία του προσωπικού υπολογιστή, που σηματοδοτεί από μόνος του μιαν επόμενη εποχή. Μέσα σ' αυτά τα 32 χρόνια, από το '57 έως το '89, εξελίσσεται η ιστορία μας. 

 

 

Διαβάζουμε στην αρχή πως η «Ελλάδα δεν είχε ποτέ βέβαια διαστημικό πρόγραμμα, ούτε ατομική ενέργεια ή πυρηνικά όπλα». Παρά ταύτα τίποτα δεν εμπόδισε τη χώρα να παρακολουθήσει τη διαστημική εποχή – και από τα κάτω, από τη λαϊκή βάση όπως λέμε, και από πιο ψηλά, από ένα πιο προχωρημένο επιστημονικό επίπεδο.  

 

Υπάρχουν δύο γεγονότα στα ελληνικά σίξτις που έπαιξαν ρόλο σ' αυτή τη δική μας απόπειρα να «διαβαστεί» το διάστημα (αν και στο βιβλίο γίνεται αναφορά μόνο στο ένα).  

 

Το πρώτο αφορούσε στην επίσκεψη του σοβιετικού κοσμοναύτη Γιούρι Γκαγκάριν στην Αθήνα, τον Φλεβάρη του 1962 (υπάρχουν διάφορες αναφορές στο βιβλίο), ενώ το δεύτερο είχε να κάνει με τη διεξαγωγή τού 16ου Αστροναυτικού Συνεδρίου επίσης στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο του 1965 (13-18/9), στο οποίο συμμετείχαν Σοβιετικοί, Αμερικανοί, Άγγλοι, Γάλλοι και λοιποί (από διάφορες άλλες χώρες) επιστήμονες. Το κλου του συνεδρίου ήταν η προφητική εισήγηση του Βέρνερ φον Μπράουν (επεξηγώντας το πρόγραμμα Απόλλων) πως ο άνθρωπος θα πατούσε στη Σελήνη πριν το 1970! Το Αστροναυτικό Συνέδριο είχε λάβει τεράστια έκταση στον τύπο της εποχής (με πρωτοσέλιδα, συνεντεύξεις κ.λπ.), ενώ είχε γίνει ακόμη και αναμνηστική σειρά γραμματοσήμων! 

 

Αναμνηστική σειρά γραμματοσήμων σχετική με το 16ο Αστροναυτικό Συνέδριο, που έγινε στην Αθήνα (Σεπτέμβριος 1965) 

Στο βιβλίο εξετάζεται η διαστημική εποχή στην Ελλάδα οπωσδήποτε, αλλά, συχνά, οι παραπομπές στη γενικότερη space age μοιάζει να αφαιρούν κάτι από το κεντρικό spot. Προσωπικά θα ήθελα ακόμη πιο πολύ «Ελλάδα» δηλαδή, αφού αυτό είναι το θέμα μας, και λιγότερο Αμερική κ.λπ. Δεν χρειάζεται να προσθέσω πως τα «ελληνικά θέματα» είναι τα πραγματικά «άγνωστα» και άρα εκείνα που χρήζουν ψαξίματος και περαιτέρω κριτικών προσεγγίσεων.  

 

Υπάρχουν μερικές θεωρητικές επεκτάσεις στο βιβλίο, οι οποίες δημιουργούν σκέψεις – αν και γενικά είναι αποδεκτές (οι επεκτάσεις). Για παράδειγμα οι συσχετίσεις ανάμεσα στις προσπάθειες για την εξερεύνηση του διαστήματος και στην ηλεκτρική και ηλεκτρονική τέχνη, στην πειραματική και αβαντγκαρντίστικη διάσταση ή στη φουτουριστική σχεδίαση. Βεβαίως ο ηλεκτρισμός και τα ηλεκτρονικά προϋπήρξαν της διαστημικής περιόδου, συμβάλλοντας και αυτά από τη μεριά τους στην εξοικείωση του «μέσου» ανθρώπου με τις κατακτήσεις της «νέας εποχής». Οπότε ok. Αν και, πολλές φορές, τόσο η ηλεκτρική όσο και ηλεκτρονική τέχνη δεν σχετίζονται άμεσα με το διάστημα – είναι άλλες, περισσότερο γήινες, οι στοχεύσεις και οι εφαρμογές τους.   

 

Στο εισαγωγικό κείμενο του Μουτσόπουλου υπάρχουν διάφορα tips, που δίνουν την εικόνα της ελληνικής space age, όπως η αναφορά στον Πύργο του ΟΤΕ στη Θεσσαλονίκη (1969), στα σπίτια από fiberglass του Νικολάου Ξάστερου (1969-1973), στα πολεοδομικά σχέδια του Κωνσταντίνου Δοξιάδη για πόλεις μακρινών χωρών (Πακιστάν, Ζάμπια κ.ά.), στις «αρχιτεκτονικές ουτοπίες» του Τάκη Ζενέτου κ.λπ. Πολλά απ' αυτά, μάλιστα, αναλύονται διεξοδικότερα σε επόμενα κείμενα.  

 

Ακόμη και πριν τη διαστημική εποχή (1957) το ελληνικό κοινό είχε την ευκαιρία να έλθει σ' επαφή με τον κόσμο του διαστήματος μέσα από τα λαϊκά αναγνώσματα και τις σχετικές ξένες ταινίες (κυρίως). Υπάρχει ολόκληρο κεφάλαιο στο βιβλίο για την εγχώρια λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας (για το οποίο θα γράψουμε στη συνέχεια), ενώ γίνεται λόγος (από τον Μουτσόπουλο) για ταινίες όπως οι Zombies of the Stratosphere (1952) του Fred C. Brannon (ε.τ. Κατάσκοποι από Ξένον Πλανήτη), It Came from Outer Space (1953) του Jack Arnold (ε.τ. Επιδρομή απ' το Άπειρο!), The Island Earth (1955) του Joseph M. Newman (ε.τ. Ο Πόλεμος των Πλανητών) κ.ά., που προβλήθηκαν τότε στην Ελλάδα φτιάχνοντας... διαστημικές συνειδήσεις. Γίνεται επίσης λόγος και για τηλεοπτικές διαστημικές σειρές, όπως η αμερικάνικη κινουμένων σχεδίων The Jetsons (1962-63), ένα φουτουριστικό καρτούν που δεν ξέρω αν προβλήθηκε ποτέ από την ελληνική τηλεόραση εντός της διαστημικής εποχής. Εγώ σαν παιδί δεν το θυμάμαι πάντως και απ' όσο το έψαξα προβαλλόταν στα 90s, όταν πια ήμουν... μεγάλος. Αντιθέτως θυμάμαι τη φοβερή διαστημική, βρετανική σειρά με κούκλες Thunderbirds, που ήταν εκπληκτική και την παρακολουθούσα ανελλιπώς στα σέβεντις. 

 

Από την τηλεοπτική διαστημική σειρά με κινούμενες κούκλες Thunderbirds, βρετανικής παραγωγής 1964-1966, που προβλήθηκε και στην Ελλάδα στη δεκαετία του ’70 

 

Ο Μουτσόπουλος θέτει επίσης στη δική του εισαγωγή τα καλλιτεχνικά (ελληνικά) όρια της διαστημικής εποχής, γράφοντας για την «ηλεκτρική γλυπτική» του Γιώργου Ζογγολόπουλου, για τα μαγνητικά γλυπτά του Τάκη, την υπολογιστική τέχνη της Μπίας Ντάβου, τη σύνθετη τέχνη (πλεξιγκλάς, κινητικές κατασκευές, χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών) του Παντελή Ξαγοράρη, τους διαστημικούς χίππις του Μίνου Αργυράκη, τους ηλεκτρονικούς κεραυνούς του Κωστή Τριανταφύλλου κ.λπ., δίνοντας πάσα, κατά μίαν έννοια, σε επόμενους εισηγητές (Μάνος Στεφανίδης, Άννα Χατζηγιαννάκη, Κωνσταντίνος Βασιλείου).  

 

Στη διαστημική εποχή, κατά τους διοργανωτές, ανήκει επίσης η βιντεοτέχνη. Όπως γράφει η Νεφέλη Δημητριάδη: «Το βίντεο ως νέο έργο τέχνης απαιτεί εύρεση νέων μορφών έκθεσής του και σηματοδοτεί τη στιγμή της "αποκάλυψης" του οπτικού κάδρου από τον τοίχο, προκειμένου να μεταφερθεί ελεύθερο στο χώρο ως βιντεογλυπτό, βιντεοεγκτάσταση ή βιντεοχώρος...». Συμπληρώνοντας στη συνέχεια πως «η βιντεοτέχνη τάσσεται, ως μαχητικό ρεύμα, ενάντια στην εμπορευματοποίηση των μέσων και της τέχνης...». Φυσικά, εδώ γίνεται λόγος (και) για την ελληνική βιντεοτέχνη (Νίκος Γιαννόπουλος, Μάνθος Σαντοριναίος, Τάσος Μπουλμέτης κ.ά.).  

 

Ένα από τα πιο «διαστημικά» κείμενα του βιβλίου είναι το «Η επιστημονική φαντασία στην ελληνική λογοτεχνία και τα κόμικς – 1950-1990» του Δημήτρη Βιανέλλη. Ο Βιανέλλης έχει ψάξει καλά το θέμα του, προσφέροντας ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα μέσα από το οποίο αναδύονται και αναδεικνύονται οι πιονιέροι του είδους στην Ελλάδα, όπως ο φοβερός και τρομερός Γιώργος Τσουκαλάς (όποια πέτρα της ελληνικής «παραλογοτεχνίας» και να σηκώσεις θα τον βρίσκεις πάντα από κάτω), ο Γιώργος Βουλοδήμος και ο Graham W. Still (Γιώργος Παπαδόπουλος), ο Ρένος Αποστολίδης και Αλέξανδρος Σχινάς, ο Πάνος Κουτρουμπούσης και ο Διαμαντής Φλωράκης, ο Μάκης Πανώριος και ο Δημήτρης Παναγιωτάτος, τα περιοδικά Φάσμα, Αναλόγιο, Ανδρομέδα και Nova, o Άγγελος Μαστοράκης, ο Ηλίας Πολίτης και ο Ηλίας Ταμπακέας και άλλοι πολλοί (και πολλά).

 

Βιβλίο επιστημονικής φαντασίας του Graham W. Still (Γιώργος Παπαδόπουλος) στις εκδόσεις Andromeda (Θεσσαλονίκη), άνευ χρονιάς. Ίσως να προέρχεται από τα τέλη του ’50. 

 

Το βιβλίο της Φραντζέσκας Στελλακάτου από το 1963 με τον πρόλογο του Hermann Oberth (1894-1989), από τους «πατέρες» της πυραυλικής τεχνολογίας και της αστροναυτικής! 

 

Aν υπάρχει κάτι που λείπει από 'δω τούτο έχει να κάνει μόνο με τον Έριχ φον Ντένικεν. Ο Ντένικεν δεν ήταν Έλληνας φυσικά, αλλά ήταν τόσο επιδραστικές οι παραεπιστημονικές διαστημικές θεωρήσεις του, στη χώρα μας, στα σέβεντις, ώστε, αναγκαστικά, θα πρέπει να μιλήσει κάποιος για «φαινόμενο». Όταν είχε έρθει, δε, να μιλήσει στην Αθήνα στο Θέατρο Διονύσια (σήμερα Θέατρο Δημήτρης Χορν), το Μάη του '78, είχε κλείσει από το πλήθος η οδός Αμερικής. Υπάρχει πάντα και το βιβλίο «Ο Νταίνικεν στην Ελλάδα» [ΝOTOS, 1978], που καταγράφει με λεπτομέρειες τη σχετική «τρέλα».  

 

Πολύ ενδιαφέρον έχει και το κείμενο του Παύλου Λέφα για την «ελληνική αρχιτεκτονική πρωτοπορία, την εποχή της "κατάκτησης του Διαστήματος"», καθώς εστιάζοντας στις περιπτώσεις του Ζενέτου και του Δοξιάδη, πλέκεται ωραία ο μύθος των πιο διάσημων ελλήνων δομικών οραματιστών. Ωραίες οι αναλύσεις της Ηλεκτρονικής Πολεοδομίας του Ζενέτου, βασισμένες στα δικά του κείμενα στο περιοδικό Αρχιτεκτονικά Θέματα το 1973 («τον όρο "κατοικία" αντικαθιστά ο όρος "σύνολα" από συσκευές διαφόρων λειτουργιών σε προστατευμένα μακρο- και μικρο-περιβάλλοντα», «τα τελειοποιημένα μέσα τηλεπικοινωνίας-τηλενεργειών-τηλεπληροφοριών θα εξαφανίσουν τη σημασία του τόπου διαμονής») και εξ ίσου ουσιαστικές οι προσεγγίσεις του στις «μεγαπόλεις» του Δοξιάδη, που θα εξελίσσονταν δυναμικά ως οντότητες.  

 

Ο Χρίστος Μάης γράφει για δύο γεγονότα του 1962 που συνέπεσαν, μην έχοντας σχέση μεταξύ τους – την επίσκεψη του Γιούρι Γκαγκάριν στην Αθήνα, που δυναμίτισε εμφυλιοπολεμικά το κλίμα, και τον Διαγωνισμό Σύνθεσης «Μάνος Χατζιδάκις», που είχε διοργανώσει το Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο του Δοξιάδη και που αποτέλεσε τομή για την «ηλεκτρονική και πρωτοποριακή εν γένει μουσική στην Ελλάδα»). Στο Διαγωνισμό είχαν συμμετάσχει με συνθέσεις τους οι Ιάννης Ξενάκης, Ανέστης Λογοθέτης, Γιάννης Χρήστου, Νίκος Μαμαγκάκης, Γιώργος Λεωτσάκος, Θόδωρος Αντωνίου, Φοίβος Ανωγειαννάκης... Ο Ξενάκης είχε βραβευθεί ανάμεσα σε άλλους, αν και ήταν ο μόνος που δεν είχε βρεθεί, τότε, στην Αθήνα επειδή εκκρεμούσε καταδικαστική απόφαση σε βάρους του από την εποχή των Δεκεμβριανών!

 

Από πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Ελευθερία την 15η Σεπτεμβρίου 1965

 

Στο κεφάλαιο «Μια περιληπτική εισαγωγή στην επανάσταση του ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού ήχου» ο Νεκτάριος Παπαδημητρίου αναφέρεται στην ιστορία της ελληνικής αβαντ/ηλεκτρονικής των δεκαετιών '60 και '70, δίνοντας και τη σχετική δισκογραφία (Αδάμης, Λογοθέτης, Μαμαγκάκης, Ρώτας, Σφέτσας, Χρήστου, Ξενάκης, Ελληνικές Εβδομάδες Σύγχρονης Μουσικής κ.λπ.). Η επικέντρωση στην προχωρημένη φόρμα αφήνει απ' έξω τις πιο... λαϊκές ηλεκτρονικές μορφές, που είχαν κάποιες φορές και μεγαλύτερη space διάδραση. Βαγγέλης Παπαθανασίου, Ακρίτας, Σταμάτης Σπανουδάκης, Γιώργος Θεοδωράκης, Δημήτρης Παπαδημητρίου, Θανάσης Ζλατάνος κ.ά. Φυσικά, ακόμη πιο ευρύ είναι το πεδίο των διαστημικών αναφορών στο μοντέρνο ελληνικό τραγούδι κ.λπ., όπως είχαμε δείξει παλιότερα και στο κείμενο «Άλμπουμ, τραγούδια και ιστορίες για τους "άλλους" κόσμους / Από το "Έτος 2525" και το "Αστρόνειρα" στους Φανταστικούς Ήχους...», εδώ.  

 

Με το ίδιο θέμα πάνω-κάτω (avant / ηλεκτρονική) ασχολείται και ο Γιώργης Σακελλαρίου στο κείμενό του «Περιπλανήσεις σ' ένα ηλεκτρικό ηχητικό σύμπαν», εστιάζοντας περισσότερο στις περιπτώσεις Ξενάκη και Χρήστου.  

 

Το βιβλίο θα ολοκληρωθεί μ' ένα άρθρο για το Κ.ΣΥ.Μ.Ε. (Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας), που ξεκίνησε το 1979 και μέχρι σήμερα, μέσα από πολλαπλές δράσεις, προωθεί την αβάντ και ηλεκτρονική μουσική στη χώρα.  

 

Κοιτάζοντας το εξώφυλλο τού πολύ ενδιαφέροντος αυτού βιβλίου, αλλά και μερικές έγχρωμες φωτογραφίες ελληνικών διαστημικών παιγνιδιών από τα σίξτις και τα σέβεντις στις πρώτες σελίδες, κι έχοντας δει συγχρόνως την έκθεση στο Ρομάντσο, διαπιστώνω μια καταφανή έλλειψη. Ένα κείμενο για το ελληνικό διαστημικό παιγνίδι εννοώ, που συντρόφευσε εμάς, τους κάπως παλιότερους, στα παιδικά μας χρόνια. Ελάχιστοι άνθρωποι στην Ελλάδα, συλλέκτες βασικά σήμερα, θα μπορούσαν να γράψουν ένα τέτοιο κείμενο, που οπωσδήποτε απουσιάζει. Και από τη συγκεκριμένη έκδοση, αλλά και γενικότερα.   

 

Από το άλμπουμ με χαρτάκια «Σταθμοί στην Ιστορία» της βιομηχανίας ΜÈΛΟ (1972-73) 

 

Στην πηγή μπορείτε να δείτε και άλλες φωτογραφίες