Οι ρίζες του giallo: Από τη λογοτεχνία τρόμου έως τα «σκοτεινά κόμικς» [Βέργος Λεωνίδας, thedirectorscut.gr, 30/06/2025]

[nikolas12]

 

Βαζουμε «Στο Μικροσκόπιο» τις giallo ταινίες, κάνοντας μία σύντομη αναδρομή στις λογοτεχνικές απαρχές τους.

 

Δίπλα στο ρεύμα του ιταλικού νεορεαλισμού και την «υψηλή Τέχνη» των υπαρξιακών ταινιών της δεκαετίας του ’60, ένα genre του τρόμου που έρχεται από τα… έγκατα της «φθηνής» pulp λογοτεχνίας στέκει επάξια ως η σκοτεινή πλευρά του εκπληκτικού σινεμά που μας χάρισε η Ιταλία στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα: το giallo!

 

Τα χαρακτηριστικά του giallo

Το είδος αυτό, που έκανε την εμφάνισή του τη δεκαετία του ’60 για να επικρατήσει στον ιταλικό τρόμο την αμέσως επόμενη δεκαετία, χαρακτηρίζεται συνήθως από ιστορίες που στο επίκεντρο έχουν έναν/μία μυστηριώδη δολοφόνο που με άγνωστα κίνητρα επιδίδεται σε σωρεία φόνων, με το είδος να αγκαλιάζει μυστήρια τύπου “whodunnit”. Πολύ συχνά τα μυστήρια αυτά καταλήγουν σε plot twists, τα οποία πολύ συχνά ο θεατής μπορεί να καταλάβει ότι έρχονται, όμως με έναν μαγικό τρόπο οι καλές ταινίες giallo δεν τον καθιστούν ποτέ ικανό να τα προβλέψει… Ακόμα, μια αναφορά επιβάλλεται να υπάρξει και στο πιο γνωστό ίσως μοτίβο του giallo, τις θρυλικές αμφιέσεις των δολοφόνων, με τη γκαρνταρόμπα, τα πασίγνωστα δερμάτινα γάντια (όλα μαύρα, φυσικά) και πολλές φορές τη μάσκα να παραπέμπουν ευθέως στο genre.

 

Φυσικά, το giallo φτάνει στο καλλιτεχνικό του αποκορύφωμα με την «(αν)ιερη τριάδα» του ιταλικού κινηματογραφικού τρόμου, τους (με αυτήν την αξιολογική σειρά!) Dario Argento, Mario Bava, Lucio Fulci. Όμως το είδος αυτό δεν έφτασε μεμιάς στην οθόνη για να ταυτιστεί με αυτήν, ούτε το έργο των μεγάλων αυτών καλλιτεχνών του σελιλόιντ ήρθε ως «παρθενογένεση». Συγκεκριμένα, το giallo στην Ιταλία (το οποίο κατά βάση ταυτίζεται με τον τρόμο στην εν λόγω χώρα) δανείστηκε στοιχεία από διάφορα καλλιτεχνικά μέσα κι έτσι η Ιστορία του έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο τρόμος μάλιστα υπήρξε συνολικά ένα genre που γνώρισε επιτυχία στην Ιταλία των πρώτων δεκαετιών της μεταπολεμικής περιόδου, όμως οι αρχές αυτής της επιτυχίας πρέπει να αναζητηθούν κάπου αλλού και συγκεκριμένα σε μια άλλη αφηγηματική τέχνη, τη λογοτεχνία.

 

Πώς οι εκδόσεις της λογοτεχνίας τρόμου στην Ιταλία επηρέασαν το giallo

Η αρχή, έτσι, έγινε με τις pulp νουβέλες που κυκλοφορούσαν ήδη από τον Μεσοπόλεμο από τον εκδοτικό οίκο Mondadori: επρόκειτο για μεταφράσεις κειμένων «μεγάλων ονομάτων» του γοτθικού τρόμου, του μυστηρίου αλλά και της “hardboiled” αστυνομικής λογοτεχνίας, ενδεικτικά των Agatha Christie, Edgar Allan Poe και Raymond Chandler, αντίστοιχα. Η σχέση του giallo με τα λογοτεχνικά αυτά κείμενα έχει να κάνει όχι με το ύφος και τη θεματολογία τους, αλλά με την εκδοτική και τη διανομή τους στην αγορά: οι νουβέλες τρόμου/μυστηρίου του οίκου αυτού κυκλοφορούσαν πάντα με κίτρινο (“giallo” στα ιταλικά) εξώφυλλο, καθιστώντας τη λέξη συνώνυμη του τρόμου και δίνοντας οριστικά στον ιταλικό τρόμο τη χαρακτηριστική του ονομασία!

 

 

Η εκδοτική αυτή σειρά του Mondadori αγαπήθηκε ιδιαίτερα από το αναγνωστικό κοινό. Κάτι καθόλου σπάνιο για την εποχή και σε άλλες χώρες: επρόκειτο για pulp λογοτεχνικές εκδόσεις, με παραγωγή φθηνότερη απ’ όσο ήταν σύνηθες κι έτσι αντίστοιχα χαμηλή τιμή. Τα (ανεκτίμητα!) συναισθήματα της φρίκης και του τρόμου, αλλά και η αισθητική/αφηγηματική τους αποτύπωση έγιναν κάτι προσιτό με τον τρόπο αυτόν στο ιταλικό κοινό…

 

Η χαμηλή αυτή τιμή και η επακόλουθη μαζική απήχηση του genre συνέβαλαν στο να θεωρείται ο τρόμος ένα είδος της λεγόμενης «παραλογοτεχνίας» έναντι του «υψηλού ύφους» και της τεχνοτροπίας του υψηλού μοντερνισμού, που τη δεκαετία του ’30, όταν ξεκίνησε η κυκλοφορία αυτών των νουβέλων στην Ιταλία, άνθιζε στη λογοτεχνία των αγγλοσαξονικών χωρών. Μάλιστα, ο κριτικός-θεωρητικός Fredric Jameson αναφέρει “τη λεγόμενη παραλογοτεχνία με τις χαρτόδετες κατηγορίες εύπεπτων βιβλίων, όπως το γοτθικό και το ρομάντζο” ως κατεξοχήν παραδείγματα του μεταμοντέρνου “λαϊκού” πολιτισμού (Η πολιτισμική στροφή: κείμενα για το μεταμοντέρνο, εκδ. Πλέθρον). Όμως αυτή η μαζική απήχηση, που διαχωρίζει τον ελιτισμό της «υψηλής λογοτεχνίας» από τη λογοτεχνία που ουσιαστικά αποτελεί τμήμα της pop κουλτούρας, είναι αυτή που μάλλον υπήρξε και περισσότερο καθοριστική στην πολιτισμική ταυτότητα του 20ού αι., αφού έφερε και το αντίστοιχο πέρασμα σε άλλα καλλιτεχνικά μέσα με ακόμη πιο ευρύ κοινό.

 

Προς τη διαμόρφωση του ύφους του giallo: τα “fumetti neri”

Το επόμενο βήμα προς τη διαμόρφωση του giallo, καθοριστικό αυτήν τη φορά για το ύφος και την τεχνοτροπία του, ήταν τα ιταλικά κόμικς της δεκαετίας του ’60. Η 9η Τέχνη ήταν γνωστή στην Ιταλία ήδη από τις αρχές του 20ού αι., με τα ιταλικά κόμικς να γίνονται γνωστά ως “fumetti” (“fumo” = καπνός, για να δηλωθούν τα χαρακτηριστικά μπαλονάκια). Τη δεκαετία του ’60 ήδη κριτικοί όπως ο σημειολόγος και λογοτέχνης Umberto Eco ήδη είχαν επιδοθεί σε μια σημειολογική ανάλυση του μέσου (στο δοκίμιο Apocalypse Postponed), ενώ ακόμη και η μεταμοντέρνα ιταλική λογοτεχνία αγκάλιασε το μέσο, με παράδειγμα να αποτελεί η φημισμένη συλλογή δοκιμίων του Italo Calvino Cosmicomics (ο εν λόγω συγγραφέας ποτέ δεν έκρυψε την αγάπη του για την 9η Τέχνη…). Μια άλλη επαφή λογοτεχνίας και κόμικς, που τεκμηριώνει και την αναγνώριση του μέσου, ήταν οι μεταφορές των αριστουργημάτων της παγκόσμιας λογοτεχνίας που ήρθαν από την Ιταλία σε κόμικς: παράδειγμα αποτελεί Η Θεία Κωμωδία του Δάντη Αλιγκέρι στο περιοδικό Topolino, στην ιταλική δηλ. ουσιαστικά εκδοχή του Mickey Mouse (Daniele Barbieri, Breve storia della letteratura a fumetti).

 

“Nero! Nerissimo! DIABOLIK!” Κατάμαυρα όλα…

Σε αυτό το κλίμα όπου τόσο η λογοτεχνία τρόμου όσο και η 9η Τέχνη είχαν πλέον ένα μαζικό κοινό, ήταν αναμενόμενο να υπάρξει και το σημείο τομής μεταξύ των δυο αφηγηματικών τεχνών με έμφαση στον τρόμο. Αυτό ήρθε το 1960 με τα λεγόμενα “fumetti neri” (“μαύρα/σκοτεινά κόμικς”). Επρόκειτο για κόμικς που, επηρεασμένα από τις αναφερθείσες νουβέλες αλλά κι από τις αντίστοιχες γαλλικές με πρωταγωνιστή τον Φαντομά, είχαν ως πρωταγωνιστές αντι-ήρωες και ως αντικείμενο διήγησης τις περιπέτειές τους. Ο πιο επιφανής χαρακτήρας ήταν, φυσικά, ο πασίγνωστος όσο και διαβόητος Diabolik (Ντιαμπόλικ), ο «βασιλιάς του τρόμου», η σειρά κόμικς του οποίου γνώρισε τεράστια επιτυχία κι έδωσε ώθηση στο ρεύμα των fumetti neri. Το εν λόγω σημείο ήταν μια τομή για τα ιταλικά κόμικς, καθώς αυτά αγκάλιασαν πιο «ώριμες» αλλά και σκοτεινές/τρομακτικές θεματικές. Ας αναφερθεί ότι από ένα σημείο και μετά τα κόμικς του Diabolik κυκλοφορούσαν με τον υπότιτλο “Il giallo a fumetti” (“Το giallo σε κόμικς”)!

 

Ο Diabolik και η συνεργάτιδά του, Eva Kant, εκτιμούν τη σπουδαία αρχιτεκτονική! Εδώ στη Βαρκελώνη…

Mario Bava, ο δημιουργός του giallo σινεμά

Μέσα σε αυτό το κλίμα, ήταν αναπόφευκτο την, τόσο δημοφιλή πλέον στο ιταλικό κοινό, τεχνοτροπία αυτή να την αγκαλιάσει το «κατεξοχήν νεωτερικό μέσο», ο κινηματογράφος. Κάπως έτσι ερχόμαστε στη γένεση του giallo σινεμά, που ήρθε με το έργο του σπουδαίου Mario Bava, του «άρχοντα του μακάβριου» (ναι, στον ιταλικό τρόμο αρέσουν τέτοιοι “τιμητικοί” τίτλοι…).

 

Η αρχετυπική εμφάνιση του δολοφόνου ενός giallo, μέσα από το παράδειγμα του Blood and Black Lace

Ο πρωτοπόρος δημιουργός άνοιξε τον δρόμο για τις giallo διηγήσεις στην οθόνη επηρεασμένος από τα fumetti neri και τις πιο τρομακτικές στιγμές του Alfred Hitchcock, με έργα όπως το The Girl Who Knew Too Much (1963), που θεωρείται η πρώτη giallo ταινία, και το απόλυτα καθοριστικό Blood and Black Lace (1964), που αποτελεί και την πρώτη φορά που παρουσιάζεται η αρχετυπική μορφή του giallo δολοφόνου, με όλα τα χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν παραπάνω. Ακόμα, η ταινία αυτή χαρακτηρίζεται από μια ιδιαίτερη χρωματική παλέτα, με τον Bava να απεικονίζει σε κάθε πλάνο του τις πιο ζωηρές αποχρώσεις κάθε χρώματος. Με τον τρόπο αυτόν, η ταινία αυτή καθιέρωσε αρκετά μοτίβα του είδους. Επιπλέον, ακόμα πιο ακραίες για την εποχή απεικονίσεις βίας του όψιμου έργου του Bava, με καλύτερο παράδειγμα το A Bay of Blood (1971), επηρέασαν αμεσότατα το slasher, που άνθισε στις ΗΠΑ λίγα χρόνια αργότερα καθιστώντας τον τρόμο για πρώτη ίσως φορά mainstream. Αξιοσημείωτο το ότι ο Bava σκηνοθέτησε και την κινηματογραφική εκδοχή του Diabolik, με την ταινία Danger: Diabolik! (1968), αποτίνοντας ουσιαστικά φόρο τιμής στον χαρακτήρα.

 

Η τελειοποίηση του giallo: το έργο του Dario Argento

To giallo, αν και ξεκίνησε το αιματηρό ταξίδι του στη μεγάλη οθόνη με το έργο του Bava, έφτασε στο αδιαμφισβήτητη κορύφωσή του με το έργο ενός άλλου μεγάλου ιταλού δημιουργού, του Dario Argento. Ο τεράστιας επιρροής δημιουργός έδωσε στο giallo μια άλλου τύπου καλλιτεχνική πινελιά, με ακόμη πιο ενδιαφέροντα μυστήρια και χαρακτήρες με πρωτόγνωρο βάθος. Ταινίες του συγκαταλέγονται όχι μόνο μεταξύ των κορυφαίων giallo αλλά και των κορυφαίων ταινιών όλων των εποχών (Profondo Rosso, Suspiria)!

 

Ο maestro!

Φυσικά, μια ανάλυση του έργου του Argento αξίζει ολόκληρο κείμενο από μόνη της, προς το παρόν θα αρκεστούμε στην εξαιρετικά σύντομη αναφορά των πιο σημαντικών στιγμών του. Ξεκινώντας από το The Bird with the Crystal Plumage (1970) ο Argento παίρνει την καλλιτεχνική φόρμουλα του Bava και κάνει το giallo mainstream στην Ιταλία, με ένα εξαιρετικό μυστήριο που χαρακτηρίζεται από φοβερή ροή. Στη συνέχεια, ο «maestro του τρόμου» το 1975 προσφέρει το απόλυτο αριστούργημα του giallo, την κορύφωση αυτού που θα μπορούσε το genre να προσφέρει καλλιτεχνικά και μια από τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών, το Profondo Rosso: εδώ παίρνει όλα τα μοτίβα και στοιχεία του giallo και πλάθει με αυτά ένα αψεγάδιαστο από κάθε άποψη μυστήριο τρόμου.

 

 

 

Η θέαση ενός και μόνο πλάνου του αριστουργήματος αυτού είναι αρκετή για να προκληθεί δέος

Με τον ίδιο να έχει τελειοποιήσει την καλλιτεχνική τεχνοτροπία του giallo, τι άλλο απέμενε να ειπωθεί πάνω στο genre; Μα φυσικά, μια μετα-αναφορική ιστορία πάνω στο ίδιο το είδος, κάτι που κάνει επιτυχημένα ο δημιουργός (μετά από μια ενασχόληση με τον υπερφυσικό τρόμο με το αριστουργηματικό Suspiria και το Inferno, μεταξύ άλλων) με το εκπληκτικό Tenebre (1982). Η τελευταία του καινοτομία αναφορικά με το τι εστί giallo είναι η ανάμιξη αυτού με τον υπερφυσικό τρόμο, σε μια αρκετά καλή προσπάθεια με το Phenomena (1985).

 

Η κληρονομιά του giallo

Πολλοί ακόμα δημιουργοί ασχολήθηκαν βεβαίως με το giallo, όμως εδώ αρκεστήκαμε σε μια συγκριτική, διακαλλιτεχνική και ιστορική καταγραφή των ριζών του με μια σύντομη εξέταση του έργου αφενός του θεμελιωτή του κι αφετέρου του επιφανέστερου εκπροσώπου του. Η επιρροή του giallo στον τρόμο είναι τεράστια: αυτό, μαζί με το Peeping Tom του Michael Powell και το Psycho του Alfred Hitchcock (αμφότερα του 1960) αποτέλεσαν την έμπνευση χωρίς την οποία δεν θα υπήρχε το πιο γνωστό subgenre τρόμου, το slasher. Ακόμα, με το giallo έγινε μια στροφή από μια γοτθικού ύφους ή υπερφυσική κατεύθυνση προς έναν τρόμο γειωμένο στην πραγματικότητα, καθώς τα υποκείμενα που προκαλούν το συναίσθημα αυτό πλέον θα μπορούσαν να είναι “της διπλανής πόρτας”. Με τον τρόπο αυτόν, το giallo άλλαξε όχι μόνο τον τρόμο αλλά και την πολιτισμική παραγωγή, τη γενικότερη αισθητική και την pop κουλτούρα από τη δεκαετία του ’70 κι έπειτα. Όχι μόνο στην Ιταλία, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο.

 

Κι όλα ξεκίνησαν από τις εκδόσεις μερικών λογοτεχνικών κειμένων τρόμου με κίτρινο εξώφυλλο…

 

Πηγή