Το πρωτοποριακό «Χάνι της Γραβιάς» [Κουλιφέτης Περικλής, efsyn.gr, 26/03/2022]

[nikolas12]

 

Ο γελοιογράφος της Αριστεράς και των «Κλασσικών Εικονογραφημένων», Νίκος Καστανάκης, και το καινοτόμο έργο του σε εποχές δύσκολες για τα κόμικς και τη Δημοκρατία.

Οταν το 1953 τα «Κλασσικά Εικονογραφημένα» των εκδόσεων Πεχλιβανίδη γίνονταν ανάρπαστα στα περίπτερα η εκδοτική εταιρεία αποφασίζει κάτι πρωτότυπο: τη δημιουργία τευχών βασισμένων στην ελληνική ιστορία και μυθολογία. Η αυθεντική, αμερικανική σειρά βασιζόταν σε μεταφορές κλασικών μυθιστορημάτων σε κόμικς.

 

Οι Ελληνες ιθύνοντες, όμως, αποφασίζουν να μεταφέρουν σε κόμικς μύθους και ιστορίες από το πλούσιο υλικό του ελληνικού εθνικού αφηγήματος (από αρχαία μυθολογία και κλασικές τραγωδίες μέχρι βιογραφίες Βυζαντινών αυτοκρατόρων και ηρώων του ’21).

 

Τα σενάρια γράφονται από φημισμένους συγγραφείς της εποχής (Βασίλης Ρώτας, Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, Νίκος Ρούτσος), ενώ το εικαστικό κομμάτι αναλαμβάνουν επίσης ενδιαφέροντα ονόματα, όπως ο νεαρός, τότε, Μέντης Μποσταντζόγλου (Μποστ), ο μεγάλος ζωγράφος και χαράκτης Κώστας Γραμματόπουλος, ο εικαστικός Γιώργος Βακαλό και πολλοί άλλοι.

 

Αντιφασιστική γελοιογραφία του Καστανάκη από το 1941

 

Τα σενάρια, με λόγο άμεσο και λαϊκό αλλά «μπόλικο», συνήθως αναπαράγουν με έντονο και στείρο τρόπο στερεότυπα και εθνικές μυθολογίες ιδίως στα τεύχη για το Βυζάντιο και το 1821. Οι εικονογράφοι, παρότι έμπειροι στις εικαστικές τέχνες, δεν έχουν την ίδια οικειότητα με το μέσο των κόμικς και η ισορροπία μεταξύ σκίτσου και λόγου πολλές φορές χάνεται.

 

Ετσι, το τελικό αποτέλεσμα είναι συνήθως ασφυκτικά καρέ με σκίτσα «στριμωγμένα» ανάμεσα σε μεγάλα, φλύαρα μπαλονάκια. Αυτό δεν αναιρεί καθόλου την πρωτοπορία τους (ήταν ορισμένα από τα πρώτα ολοκληρωμένα ελληνικά κόμικς), την ιστορική τους αξία και την αγάπη που τους έδειξε το ευρύ κοινό μέσα στα χρόνια. Ανάμεσά τους, από τα πιο εικαστικά ενδιαφέροντα και ώριμα ελληνικά «Κλασσικά Εικονογραφημένα», ξεχωρίζει το «Χάνι της Γραβιάς», σε σενάριο Βασίλη Ρώτα (1889-1977) και σχέδιο Νίκου Καστανάκη (1896-1961).

 

Νίκος Καστανάκης, αυτοπροσωπογραφία μετά το 1927

 

Το όνομα του Καστανάκη δεν ακούγεται πολύ οικείο στην εποχή μας. Ομως, δεν ήταν καθόλου τυχαίος. Γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη το 1896, ήταν αδελφός του δημοσιογράφου Λουκά Καστανάκη (1890-1956) και του συγγραφέα Θράσου Καστανάκη (1901-1967). Ασχολήθηκε με τη γελοιογραφία στον ελληνικό Τύπο της Κωνσταντινούπολης από νωρίς και, φεύγοντας με την ανταλλαγή πληθυσμών για την Αθήνα, σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Από τη δεκαετία του ’20, καταξιώθηκε στη γραφιστική και στην πολιτική γελοιογραφία. Ηταν ένας πρωταγωνιστής της γελοιογραφικής γενιάς του ’30, μιας γενιάς που έζησε τον Διχασμό και τη Μικρασιατική Καταστροφή και γελοιογράφησε το Επος του ‘40, όπως ο επίσης Πολίτης, Φωκίωνας Δημητριάδης.

 

Στην Κατοχή, όπως και ο αδελφός του Λουκάς, παίρνει θέση και γίνεται μέλος της Αντίστασης, δημιουργώντας αντιφασιστικές αφίσες για το ΕΑΜ. Από τους ναζί θα στερηθεί τον γιο του, Απελλή, που θα πεθάνει σε συμπλοκή του ΕΑΜ με τους Γερμανούς στην Οίτη, μια απώλεια που θα τον σημαδέψει. Στη μεταπολεμική περίοδο θα παραμείνει στον δρόμο της Αριστεράς, στέλνοντας τις πολιτικές του γελοιογραφίες στον «Ριζοσπάστη», στην «Αυγή» και στο περιοδικό «Σάτιρα».

 

Συνέχισε να ασχολείται με την πολιτική γελοιογραφία, τη γραφιστική και τις παιδικές εικονογραφήσεις μέχρι και τον πρόωρο θάνατό του, τον Σεπτέμβριο του 1961, από καρκίνο του ήπατος. Εναν θάνατο που ο κόσμος της δημοσιογραφίας και της σκιτσογραφίας δέχτηκε με θλίψη, με την «Αυγή» να τον αποχαιρετά ως «μια παραγωγικότατη προσωπικότητα καλλιτέχνη-μαχητή στο πλευρό του λαού μας για την προκοπή της δημοκρατίας και της ειρήνης» («Αυγή», 1.9.61).

 

Πολυσχιδής και δημιουργική προσωπικότητα, τα κόμικς φαίνεται πως είχαν τραβήξει από νωρίς το ενδιαφέρον του, σε αντίθεση με άλλους ομοτέχνους του. Το 1939 δουλεύει στο παιδικό «Το Περιοδικό μας» (που κυκλοφόρησε για 25 τεύχη έως τον πόλεμο), για το οποίο αναλαμβάνει να σχεδιάσει όλες τις ιστορίες κόμικς του περιοδικού, δίνοντάς μας μερικά από τα πρώτα δείγματα ελληνικής 9ης τέχνης. Στην κάθε μία, μάλιστα, άλλαζε το σχέδιό του για να φαίνεται πως δουλεύουν διαφορετικοί σκιτσογράφοι!

 

Για την σειρά των «Κλασσικών Εικονογραφημένων», όντας σε μια ηλικία εμπειρίας και σχεδιαστικής ωριμότητας, θα σχεδιάσει 6 κόμικς, όπως την «Ιφιγένεια εν Αυλίδ»ι, τη «Ναυμαχία της Σαλαμίνας» και το «Χάνι της Γραβιάς». Σε όλα γίνεται αναφορά του ονόματός του μέσα στο τεύχος, πράγμα όχι αυτονόητο για την εποχή καθώς σε πολλά ελληνικά τεύχη της σειράς αναφερόταν μόνο ο συγγραφέας και όχι ο σχεδιαστής.

 

Για το «Χάνι της Γραβιάς» εικονογραφεί ένα σενάριο του μεγάλου θεατρικού συγγραφέα και επίσης αριστερού Βασίλη Ρώτα. Το κόμικς αφηγείται μια δραματοποιημένη πορεία του Οδυσσέα Ανδρούτσου από την Αυλή του Αλή Πασά έως την επική σύγκρουση στο Χάνι της Γραβιάς. Σε αυτό το άρθρο δεν θα δοθεί επίκεντρο στο σενάριο και στους διαλόγους αλλά στην απεικόνιση και την απόδοσή τους από τον Καστανάκη.

 

 

Πραγματικά, ο αναγνώστης μπορεί εύκολα να παρατηρήσει πως ο σκιτσογράφος έχει βάλει μεγάλη μαεστρία στην εν λόγω δουλειά: ανομοιογενή καρέ, άλλοτε ορθογώνια κι άλλοτε στρογγυλά ή ελλειπτικά, ένα παιχνιδιάρικο στήσιμο που ρέει μαζί με τη γελοιογραφική γραμμή του σκίτσου του, «διευκολύνοντας το μάτι» στο διάβασμα. Προφανώς, εκεί θα βοήθησαν οι γνώσεις του στη γραφιστική. Ο σκιτσογράφος μετασχηματίζει το μπόλικο διαλογικό κείμενο και το μοιράζει ανάμεσα στο σκίτσο του, χωρίς όμως να ζαλίζει ή να κουράζει. Στις σκηνές μάχης δεν φοβάται να «απλωθεί» σε μεγάλα διαγώνια καρέ γεμάτα ένταση που συνεπαίρνουν τον αναγνώστη. Ο Καστανάκης δεν φαίνεται απλά ότι ξέρει τι κάνει αλλά και ότι το διασκεδάζει!

 

Εικονογραφικά βλέπουμε ξανά τα μοτίβα των λεβεντοτσολιάδων Ελλήνων με τις κατάλευκες φουστανέλες εναντίον των «άγριων και βρόμικων Τουρκαλάδων». Ομως, σε αντίθεση με άλλα «Κλασσικά Εικονογραφημένα» όπου το σχετικά ρεαλιστικό σχέδιο «ηρωοποιεί» τους Ελληνες με εξιδανικευμένα στιλιστικά στοιχεία, στο καρτουνίστικο στιλ του Καστανάκη, που έλκει καταγωγή από τον χώρο της γελοιογραφίας, όλοι μοιάζουν εξίσου καρτουνίστικοι! Και πάλι, όμως, το σκίτσο του δεν γίνεται «προσβλητικό» προς τα ιστορικά πρόσωπα ούτε υποβιβάζει το σενάριο του Ρώτα, καθώς αποτυπώνει στο δικό του ύφος όλη τη δράση, την ένταση, τα συναισθήματα και το δράμα του. Δεν χάνει την ευκαιρία, επίσης, να κάνει αναφορές στους κλασικούς πίνακες της Επανάστασης, αναπαράγοντας και παραλλάσσοντας, σύμφωνα με τον Γιάννη Σκαρπέλο, για τη σκηνή της κήρυξης της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα τον πίνακα του Λουδοβίκου Λιπαρίνι «Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός υψώνει τη σημαία της Ανεξαρτησίας».

 

Ο Ανδρούτσος και τα παλικάρια του στήνουν χορό με… τα καρέ!

 

Το τελικό αποτέλεσμα είναι ένα κόμικς εθνικοπατριωτικού μεν σεναρίου (ύφους «σχολικού σκετς») με εξαιρετική δε σχεδιαστική ποιότητα. Μια εικαστική «επίδειξη δύναμης» και πρωτόγνωρης ωριμότητας σε μια εποχή που το συγκεκριμένο μέσο στην Ελλάδα μόλις ανακαλυπτόταν. Εικαστικά ώριμη αντίστοιχα, ίσως, με την «Τσιγγάνικη Ορχήστρα» του Γιάννη Καλαϊτζή των αρχών της δεκαετίας του ’80, τότε που τα ελληνικά κόμικς (ξανα)έκαναν τα πρώτα τους βήματα. Είναι περίεργο και τραγικό πως λίγες πληροφορίες υπάρχουν για τη ζωή του Νίκου Καστανάκη καθώς και εκδόσεις για το πληθωρικό έργο του.

 

Στην εποχή μας που χρόνο με τον χρόνο το ελληνικό κόμικς ανθεί όλο και πιο πολύχρωμο, ίσως είναι μια καλή περίοδος για να πέσει λίγο παραπάνω φως στη ζωή και στο έργο ενός από τους χαμένους «παππούδες» του. Ισως να έχει κάτι ακόμα να μας διδάξει.

 

Και η πηγή