Τα Ταξίδια Της Γκιουλιβεριάνας [ Παπαδημητρίου Λένα, Βήμα (Το), 1/9/1996 ]

[erma jaguar]

Η τέχνη του κόμικ διεκδικεί το δικαίωμα να «εκμεταλλευθεί» με τη σειρά της τις άλλες τέχνες: να γιατί ο Γκιούλιβερ του Τζόναθαν Σουίφτ μεταμορφώνεται στη χάρτινη ­ αλλά δεόντως πληθωρική ­ Γκιουλιβεριάνα του Μίλο Μανάρα, τα τραγούδια του Χατζιδάκι αλλά και του Στινγκ διαβάζονται ως «στριπάκια», τα σενάρια του Φεντερίκο Φελίνι δεν γίνονται ταινίες αλλά άλμπουμ.

Ο στρατός των Λιλιπούτειων παρελαύνει ανάμεσα στα υπερμεγέθη αλλά καλλίγραμμα πόδια της Γκιουλιβεριάνας. Ο βασιλιάς έχει ρητά απαγορεύσει στους υπηκόους του να κοιτάξουν προς τα άνω ­ το θέαμα θα ήταν αυστηρώς ακατάλληλο δεδομένου ότι το ένδυμα της ηρωίδας δεν είναι άλλο από μια μινιμαλιστική βρετανική σημαία. Βεβαίως εις εκ των στρατιωτών σχεδιάζει να υποκύψει... εν μέρει τουλάχιστον στον πειρασμό. «Όχι, όχι, μην κοιτάς πάνω! Θα σου βγάλουν τα μάτια!», του λέει ο γείτονάς του στη διάρκεια της παρέλασης. «Θα κοιτάξω με το ένα μάτι, έτσι θα μου μείνει το άλλο», απαντάει στωικά εκείνος. Και ποιος να τον αδικήσει αφού η πληθωρική εκδοχή του Γκιούλιβερ που στέκεται ακριβώς από πάνω του είναι σχεδιασμένη από ­ ποιον άλλο; ­ τον Μίλο Μανάρα.

Παρ' ότι ο Βενετσιάνος μετρ του ερωτικού κόμικ δεν ενδιαφέρεται και τόσο για τις κοινωνιολογικές αδυναμίες της αστικής προόδου, πετυχαίνει ­ με τον τρόπο του ­ να προσεγγίσει τον διάσημο σατιρικό «μύθο» του Τζόναθαν Σουίφτ. «Γράφτηκε» ­ στην προκειμένη περίπτωση «σχεδιάστηκε» ­ και αυτό «για να εξιτάρει τον κόσμο». Η χάρτινη «Γκιουλιβεριάνα» του 1996 (Εκδόσεις «Νέα Σύνορα - Λιβάνης») ζωντανεύει τα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ» του 1726 με ένα σπάνιο κοκτέιλ χιούμορ, καυστικότητας και ερωτισμού. Και αν για μερικούς «τρίζουν τα κόκαλα» του Βρετανού συγγραφέα, για κάποιους άλλους το κόμικ διεκδικεί επιτέλους τα δικαιώματά του: «παίρνει» από τη λογοτεχνία ­ αλλά και από τον κινηματογράφο, το θέατρο, τη μουσική ­ ό,τι του χρειάζεται για να εξελιχθεί και να καρποφορήσει ως είδος.

Αυτές οι «ανταλλαγές πληθυσμών» μεταξύ του κόμικ και των λοιπών τεχνών δεν αποτελούν σαφώς καινούργιο φαινόμενο. Μόνο που για κάποιο λόγο έγινε αποδεκτή μια μονόδρομη έκφρασή τους. Έτσι θεωρείται «απόλυτα» θεμιτό το κόμικ να απορροφάται από τα άλλα μέσα: ο Σούπερμαν και ο Μπάτμαν να μπαινοβγαίνουν στη μεγάλη οθόνη, ο Ενκι Μπιλάλ να μεταφέρει τα φουτουριστικά του σχέδια στα κοστούμια του Μπαλέτου της Όπερας της Λιόν (τα απολαύσαμε στο Ηρώδειο πριν από χρόνια), ο Γιάννης Κακλέας να «στήνει» παραστάσεις πάνω στον Αρκά και τον Αλτάν, ο περιβόητος Σνούπι να κάνει «περάσματα» σε διαφημίσεις μαλακτικών.

Οι αντίστροφοι πειραματισμοί ­ σαν αυτόν του Ιταλού καλλιτέχνη ­ είναι σπανιότεροι και πιο... δειλοί. Ξεκινούν συνήθως από ήδη καταξιωμένους σχεδιαστές κόμικ ­ ο Μανάρα δεν δίστασε επί παραδείγματι να συνεργαστεί με τον Ούγκο Πρατ στο «Ινδιάνικο καλοκαίρι» εμπνευσμένο από «Το άλικο γράμμα» του Ναθάνελ Χόθορν ­ ή μετά από την ευγενική παραχώρηση σκηνοθετών, μουσικών και συγγραφέων. Σε αυτήν την τελευταία κατηγορία ανήκει ο Φεντερίκο Φελίνι. Εραστής του κόμικ ­ η μυστική γοητεία του οποίου είναι, όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο ίδιος, «η σταθερότητα και η ακινησία των καρφιτσωμένων πεταλούδων» ­, δέχθηκε να το συνδράμει με την τέχνη του. Έτσι συνεργάζεται επανειλημμένα με τον Μανάρα, παραχωρώντας του τα σενάρια ταινιών του που για κάποιο λόγο δεν έγιναν ποτέ. «Το ταξίδι στην Τουλούμ» (1990), από τα πιο φιλόδοξα κοινά εγχειρήματά τους, φέρνει κοντά τις εικόνες που ο ένας σχεδιάζει στο μυαλό και ο άλλος στο μπλοκ του. Το μείγμα εκρηκτικό, οι σινεφίλ δικαιωμένοι και ο Φελίνι να στρογγυλοκάθεται στο τελευταίο καρέ ενός πρωτοποριακού άλμπουμ.

Ο Γκιούλιβερ παραμένει πάντως από τους πλέον αγαπητούς και προσαρμόσιμους στην τέχνη του κόμικ λογοτεχνικούς ήρωες. Πρώτος διδάξας (αρκετά πριν από τον Μανάρα) ο Γκουίντο Κρέπαξ. Στα «Ταξίδια της Μπιάνκα», οι φανταστικοί κόσμοι του Σουίφτ μεταφέρονται ­ όχι βεβαίως και τόσο αυτούσιοι ­ στο Διάστημα με κεντρική ηρωίδα μια λίαν προκλητική αστροναύτισσα. Λίγο νωρίτερα, ο Κρέπαξ έχει επιχειρήσει την πρώτη του κατάδυση στις κλασικές μυθοπλασίες με τη μεταφορά σε κόμικ του «Κόμητος Δράκουλα». Βέβαια και ο ζοφερός θαμών των Καρπαθίων εμφανίζεται ιδιαίτερα δημοφιλής. Το πενάκι του αξέχαστου αργεντινού σχεδιαστή Αλμπέρτο Μπρέτσια μεγαλουργεί πάνω στο έργο του Στόκερ, μεταμορφώνοντάς το σε ένα χάρτινο υπερρεαλιστικό «στριπ». Ο κόμης αποφαίνεται «Δεν είμαι πλέον μόνο ένας μύθος» και εξασκεί ξανά το αιμοσταγές του σπορ. Την αυτή τύχη έχουν και οι ιστορίες του Εντγκαρ Αλαν Πόε και του Λάβκραφτ ­ ο Μπρέτσια επιστρατεύει πάλι όλο το ταλέντο του.

Αλλά και οι ιστορίες «νουάρ» δεν πέρασαν απαρατήρητες από τους απανταχού σχεδιαστές κόμικ. Τη δεκαετία του '30 ο «Μυστικός Πράκτωρ Χ-9» ­ καρπός της συνεργασίας του «νονού» του είδους Ντάσιελ Χάμετ με τον Αλεξ Ρέιμοντ ­ «σαρώνει» στην Αμερική, αρχικά ως αυτοτελές «στριπ» στις εφημερίδες και εν συνεχεία ως ενιαίο άλμπουμ αλλά και ως τηλεοπτικό σίριαλ. Το παράδειγμά τους ακολούθησαν πολύ αργότερα ο Γάλλος σχεδιαστής Ζακ Ταρντί, παρέα με τον συγγραφέα Ζαν Πατρίκ Μανσέτ, προσελκύοντας το φανατικό κοινό της αστυνομικής λογοτεχνίας.

Το μικρόβιο πέρασε ­ ήταν αναπόφευκτο ­ και σε άλλα ­ λογοτεχνικά και μη ­ είδη. Ο Ιταλός κομικογράφος Ντίνο Μπατάλια δεν διστάζει να εμπνευστεί από τον Γκυ ντε Μοπασάν αλλά και την... Παλαιά Διαθήκη, ο γαλλοτραφής Ντρουιγιέ «δανείζεται» από τη «Σαλαμπό» του Φλομπέρ, ο Γερμανός σχεδιαστής Σουλτχάις εικονογραφεί τα ερωτικά παραληρήματα του Μπουκόφκσι, ο Αμερικανός Γκάρι Τριντό βαπτίζει «Γουόλντεν» το κοινόβιο που περιγράφει στο πολιτικό του κόμικ «Ντούνσμπερι», υπενθυμίζοντας την επίδραση που άσκησε στην τέχνη του το πνεύμα του Χένρι Θορό. Οσο για τον αμείλικτο ­ πλην όμως ξεκαρδιστικό ­ Γκοτλίμπ, «κατακρεουργεί» σε μόνιμη σχεδόν βάση τους μύθους του Αισώπου, την Κοκκινοσκουφίτσα και τη Χιονάτη, τα «σπαγγέτι» γουέστερν αλλά και τις σαπουνόπερες. («Εκείνη είναι στην πραγματικότητα πολύ μακριά... στο παρελθόν. Για να το δώσω αυτό, κάνω "τράβελινγκ" στο πριν, καδράροντας το πρόσωπό της και πλησιάζοντας συνεχώς, μέχρις ότου πιάσω μόνο τα μάτια που γίνονται φλου σταδιακά», οδηγίες για τα γυρίσματα του «επεισοδίου»: «Το τραγικό πικ νικ».

Βέβαια το κόμικ έχει την ικανότητα να διεισδύει και σε πιο δύστροπες τέχνες, όπως η μουσική. Σε ειδικό ένθετό του το 1988, το ιταλικό περιοδικό «Μαξ» κυκλοφόρησε σε κόμικ τον δίσκο «Nothing like the sun» του Στινγκ. Ένα ένα τα τραγούδια του LP μετουσιώνονται από κάποιο κύριο Ρόμπερτ Γκλιγκόροφ ­ ο οποίος για κάποιο μυστηριώδη λόγο μοιάζει με τον... δίδυμο αδελφό του Αμερικανού τραγουδιστή ­ σε μελωδικές εικόνες. Ο «αναγνώστης» διαβάζει για πρώτη φορά το «Englishman in New York» και το «They Dance Alone», αποκωδικοποιώντας σε μια ταυτόχρονη διαδικασία τα μηνύματα του συνθέτη, του στιχουργού και του σχεδιαστή.

Στην ίδια ακριβώς λογική κινείται τελευταίως ­ για να έρθουμε και λίγο επί τα αυτά ­ ο Έλλην σκιτσογράφος Στάθης (Σταυρόπουλος). Ένα πλουσιότατο ρεπερτόριο ­ από τα «Νυχτερινά αγάλματα» του Μάνου Χατζιδάκι και «Τα πικροσάββατα» του Μίκη Θεοδωράκη ως το «Του κάτω κόσμου τα πουλιά» του Μάνου Ελευθερίου και το «Δημοσθένους λέξεις» του Διονύση Σαββόπουλου ­ ξεδιπλώνεται πάνω στο χαρτί, μέσα από την «αυθαίρετη» ματιά μιας προκλητικά στατικής τέχνης. «"Δουλεύω" μόνο με τραγούδια που έχουν νικήσει τον χρόνο ή που εγώ διαισθάνομαι ότι θα τον νικήσουν», λέει ο ίδιος για το ριψοκίνδυνο ­ «το αποτέλεσμα μπορεί να είναι και καταστροφικό» ­ εγχείρημά του. Οι εφήμερες επιτυχίες δεν έχουν θέση ούτε και σε μια τέχνη τόσο εφήμερη, όπως το κόμικ.

«Προσπαθώ να μην εικονοποιώ απλά το τραγούδι», εξηγεί τους όρους της «συγχώνευσης». «Πολλές φορές δημιουργώ μια ιστορία παράλληλη με την ιστορία του τραγουδιού, "αυθαιρετώ" ακολουθώντας τις οδηγίες του στιχουργού αλλά και σεβόμενος την αισθητική του συνθέτη». Οι ίδιοι οι μουσικοί φάνηκαν ιδιαίτερα διαλλακτικοί, έτοιμοι να εμπιστευθούν το απόσταγμα της τέχνης τους σε έναν σύγχρονο σχεδιαστή κόμικ. Κάποιες φορές μάλιστα τραγούδια παρουσιάζονται ένθετα μέσα σε άλλα τραγούδια: για παράδειγμα στον «Θερμαστή», ο καρδιοχτυπημένος ναύτης διαβάζει ένα γράμμα με την «Αχάριστη» του Τσιτσάνη. Φαίνεται πως η τέχνη του κόμικ καταφέρνει και τα «χωράει» όλα, έστω και σε σμίκρυνση!