Το τρελό κυνήγι της λογικής (για το Logicomix) [ Χατζηβασιλείου Βαγγέλης, Ελευθεροτυπία:Βιβλιοθήκη, 5/12/2008 ]

[Bonadrug]

Το τρελό κυνήγι της λογικής

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ/ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/12/2008

 

Το δράμα της αδυναμίας των μαθηματικών του 20ου αιώνα να αποδείξουν

την πληρότητα των προϋποθέσεων της επιστήμης τους

 

Το «Logicomix» έχει χαρακτηριστεί «εικονογραφημένο μυθιστόρημα». Πρόκειται, δηλαδή, για ένα μυθιστόρημα που έχει σχεδιαστεί και γραφεί σε μορφή κόμικς προκειμένου να αφηγηθεί και να σκηνοθετήσει μια συγκεκριμένη (με αρχή, μέση και τέλος) ιστορία. Ο χαρακτηρισμός «εικονογραφημένο» δεν θα πρέπει να μπερδέψει τους παλαιότερους, οι οποίοι υπάρχει πιθανότητα να ανακαλέσουν τον όρο «μυθιστόρημα εικονογραφημένο», που χρησιμοποιούσαν πριν από αρκετές δεκαετίες οι εκδοτικοί οίκοι, όποτε αποφάσιζαν να εμπλουτίσουν το τυπωμένο μυθιστορηματικό κείμενο με μια σειρά παρένθετων (σκιτσαρισμένων ή ζωγραφισμένων) εικόνων. Το εικονογραφημένο μυθιστόρημα του καιρού μας (η Μαριάν Σατραπί το έκανε τα τελευταία χρόνια διάσημο στο μεγάλο κοινό με την «Περσέπολι») βγαίνει από τη μακρά παράδοση των κόμικς τόσο στην αγγλοσαξονική όσο και στη γαλλική, στην ιταλική και στη βελγική (ακόμη και στην ιαπωνική, με τα μάνγκα) εικονογραφική κουλτούρα. Για εικονογραφημένο μυθιστόρημα (graphic novel), σε σαφή διάκριση από άλλες φόρμες κόμικς, μίλησε πρώτη φορά ο μεγάλος κομίστας Will Eisner. Ο Eisner περιέλαβε στον όρο του τα εικονογραφημένα έργα τα οποία λειτουργούν ως ενιαία σύνθεση, είτε διαθέτοντας μιαν αραγή πλοκή είτε συνθέτοντας επιμέρους πλοκές σε ένα αδιάσπαστο σύνολο. Υπό αυτή την έννοια, το εικονογραφημένο μυθιστόρημα δεν ταυτίζεται ούτε με τις οικογενειακές, τις νεανικές ή τις χιουμοριστικές παραγωγές κόμικς ούτε με τους σταθερά επαναλαμβανόμενους, από επεισόδιο σε επεισόδιο, χαρακτήρες τους. Οπως κι αν το κοιτάξουμε, ο όρος «εικονογραφημένο μυθιστόρημα» δεν έχει ακόμη συμφωνηθεί, ενώ έχει ήδη προκαλέσει και κάποιες έριδες. Οι εκτός κόμικς μυθιστοριογράφοι υποπτεύονται πως θέλει να νομιμοποιήσει ένα προϊόν μαζικής κουλτούρας, ενώ οι κομίστες που υπηρετούν το είδος τονίζουν μέσω αυτού τον συνθετικό χαρακτήρα της δουλειάς τους.

 

Η δουλειά των Απόστολου Δοξιάδη (ιδέα, ιστορία και σενάριο), Χρίστου Χ. Παπαδημητρίου (ιδέα, ιστορία), Αλέκου Παπαδάτου (σχεδιασμός χαρακτήρων και σχέδιο) και Annie Di Donna (χρώμα) στο «Logicomix» είναι, πριν από οτιδήποτε άλλο, μια θαυμαστά χτισμένη σύνθεση. Το έργο κάνει πολλά: βασίζεται σε μια πολυπρόσωπη και καλοφτιαγμένη (σφιχτή πλοκή και μύθος που ιντριγκάρει) ιστορία, στην οποία πρωταγωνιστούν οι περισσότεροι σημαντικοί μαθηματικοί του 20ού αιώνα, περιτριγυρισμένοι από τις μείζονες πολιτικές και στρατιωτικές συγκρούσεις της εποχής τους (εποχή δύο παγκοσμίων πολέμων)· λειτουργεί με έναν σκληρό δραματικό πυρήνα, που είναι η σχέση της επιστημονικής θεωρίας και έρευνας με τη λογική και την ψυχασθένεια· συνομιλεί γόνιμα, ως εικονογραφημένο μυθιστόρημα και ως μυθιστόρημα μαθηματικών, με άλλα μυθιστορηματικά είδη, όπως το ιστορικό μυθιστόρημα, αλλά και το μυθιστόρημα της μεταμυθοπλασίας ή του συγγραφικού εργαστηρίου· ξέρει να εμφυσά δύναμη στους χαρακτήρες, παρουσιάζοντας ανάγλυφα τα τρομακτικά κενά των εσωτερικών αντινομιών τους· τέλος, είναι στηριγμένο σε ένα εμπνευσμένο σχέδιο, το οποίο χαρακτηρίζουν η αφαίρεση, η εκφραστικότητα και το υποβλητικό βάθος των χρωμάτων.

 

Ο δραματικός πυρήνας του «Logicomix» είναι η αγωνιώδης προσπάθεια των μαθηματικών των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα να θεμελιώσουν την επιστήμη τους στους νόμους της λογικής. Προσπάθεια που θα καταπέσει στο βάραθρο, διότι το μόνο το οποίο θα καταφέρουν εντέλει να αποδείξουν οι μαθηματικοί διαψεύδοντας, καταρρίπτοντας ή ακυρώνοντας ο ένας τον άλλον, είναι πως καμία θεμελίωση δεν είναι δυνατόν να υπάρξει. Αυτό είναι η τραγωδία που υποχρεώνονται να ζήσουν οι ήρωες του «Logicomix»: ο Μπέρτραντ Ράσελ, ο Κουρτ Γκέντελ, ο Αλφρεντ Νορθ Ουάιτχεντ, ο Γκότλομπ Φρέγκε και ο Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν. Τραγωδία που θα τους οδηγήσει στα όρια της τρέλας: κάποιοι θα τρελαθούν πραγματικά, ενώ άλλοι θα αντιμετωπίσουν περιστατικά τρέλας στην οικογένειά τους. Η τραγωδία έχει απασχολήσει και κατά το παρελθόν τον Δοξιάδη που, όπως είδαμε, είναι και ο σεναριογράφος του «Logicomix»: τόσο στο μυθιστόρημά του «Η εικασία του Γκόλντμπαχ», που δημοσιεύτηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1990, εγκαινιάζοντας το μυθιστόρημα των μαθηματικών, όσο και στο πρόσφατο θεατρικό του έργο «Η δέκατη έβδομη νύχτα», που έχει ως θέμα του τον θάνατο από ασιτία (λόγω μανίας καταδιώξεως) του Γκέντελ. Το «Logicomix», παρ' όλα αυτά, σπεύδει να ισορροπήσει την τραγωδία με ένα σύντομο αλλά πολύ αποφασιστικό πέρασμα: με το πέρασμα στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και στους μαθηματικούς που θα επινοήσουν τους υπολογιστές (Αλαν Τούρινγκ), καταλαβαίνοντας πως μπορούν να κοιτάξουν το μέλλον χωρίς να χρειαστεί να αποδείξουν τα πάντα. Ενα τέτοιο πέρασμα, που ολοκληρώνει τη μυθιστορηματική περιπέτεια των πρωταγωνιστών και βιάζεται να απομακρυνθεί από αυτούς, για να πιαστεί από μια περιγραφική αφήγηση και να δείξει τα όσα ακολούθησαν, επιφέροντας με καταλυτικό τρόπο την κάθαρση, δεν θα ήταν κατορθωτό (κι αν ήταν κατορθωτό δεν θα έμοιαζε πειστικό) χωρίς τη μορφή του εικονογραφημένου μυθιστορήματος, η οποία έχει την άνεση να σαρώσει τη δράση για να ζυγιάσει και να κάνει εντελή τον μύθο της. Χωρίς τη μορφή, όμως, του εικονογραφημένου μυθιστορήματος, δύσκολα θα μπορούσε να πάρουν σάρκα και οστά και χαρακτήρες όπως εκείνοι του Ράσελ, του Φρέγκε ή του Βίντγκεσταϊν. Διάσημοι μανιακοί μιας επιστήμης με αδιαφανή γλώσσα ή και όντως μανιακοί, μόνο μέσα από το storyline του εικονογραφημένου μυθιστορήματος γίνεται να ζωντανέψουν χωρίς να συντριβούν είτε τα δικά τους μεγέθη είτε τα μεγέθη της αφήγησης.

 

Κατά τα άλλα, το «Logicomix» κλείνει το μάτι στο ιστορικό μυθιστόρημα, πλέκοντας σοφά την ιστορική πραγματικότητα με τα δεινά των ηρώων. Ο καθένας τους προσφεύγει στην Ιστορία παρακινημένος από όσα αδήριτα επιτάσσει η ατομική του μοίρα: ο Ράσελ στρατεύεται υπέρ της ειρήνης όταν αποτυγχάνει στη λογική θεμελίωση των μαθηματικών, ο Φρέγκε μετατρέπεται σε παλαβό αντισημίτη όταν με τη σειρά του βλέπει το μαθηματικό του οικοδόμημα να γκρεμίζεται και ο Βίντγκεσταϊν πηγαίνει να πολεμήσει για να ανακαλύψει την κεντρική θέση της φιλοσοφίας του - το ότι το νόημα του κόσμου κείται εκτός κόσμου. Το «Logicomix», ωστόσο, κλείνει το μάτι και στο μυθιστόρημα της μεταμυθοπλασίας ή του συγγραφικού εργαστηρίου, όταν βάζει στο παιχνίδι της εικονογραφημένης αφήγησης και τους δημιουργούς της - να κατασκευάζουν τα δρώμενα ή να διαπραγματεύονται την έκβαση της πλοκής. Ως προς την τελευταία, δεν είμαι βέβαιος για το επιλογικό κεφάλαιο: δεν ξέρω αν προκύπτει ο παραλληλισμός της τραγωδίας των μαθηματικών με την τραγωδία των Ατρειδών. Τον βρίσκω κάπως μαξιμαλιστικό και βεβιασμένο. Αλλά σε μια τέτοια δουλειά ο σχολιασμός των παρωνυχίδων περισσεύει. Ενα σπουδαίο, χωρίς την παραμικρή διάθεση υπερβολής, έργο.