Αναζήτηση στην Κοινότητα

Μεγάλωσα με τα «Κλασικά Εικονογραφημένα», αυτή την αμερικανικής έμπνευσης και προέλευσης παρουσίαση κλασικών έργων της παγκόσμιας λογοτεχνίας με τη μορφή κόμικς για παιδιά και εφήβους. Πορεύτηκα μαζί τους από το πρώτο κιόλας τεύχος τους, τους «Αθλίους». Οι γονείς μου – άνθρωποι με υψηλό μορφωτικό και αισθητικό επίπεδο, έχει σημασία που το αναφέρω – μου αγόραζαν κάθε καινούργιο τεύχος ή, αργότερα, με χαρτζιλίκωναν για να το αγοράσω. Έχω φυλάξει δεκάδες από αυτά τα τεύχη. Τα ξαναδιαβάζω σήμερα, εβδομηκοστή επέτειο από την έναρξη της σειράς, και αναρωτιέμαι (όχι για πρώτη φορά) πόσο βάσιμες ήταν οι οργίλες κατηγορίες που εκτοξεύονταν τότε εναντίον τους από σοβαρούς και λιγότερο σοβαρούς ανθρώπους ή οι κάπως πιο νηφάλιες ενστάσεις που πρόβαλλαν (και εξακολουθούν να προβάλλουν) άλλοι. Μια πρώτη κατηγορία αφορούσε το ίδιο το είδος που λέγεται κόμικς. Θεωρούνταν ευτελής αναγνωστική ενασχόληση, πνευματική σκουπιδοτροφή. Με αυτή την κατηγορία δεν χρειάζεται να ασχοληθούμε. Έχει καταπέσει από μόνη της με την εξέλιξη που είχε το είδος από τότε ακόμη και στην Ελλάδα (ωραίες διασκευές έργων της ελληνικής λογοτεχνίας με τη μορφή graphic novels, αφήγηση ιστορικών γεγονότων με τρόπο κάθε άλλο παρά απλουστευτικό, ακόμη και βίοι φιλοσόφων). Μια δεύτερη κατηγορία, όχι εντελώς ασύνδετη με την πρώτη, ήταν ότι τα κόμικς αυτά έδιναν στους νέους μια πολύ χλομή, επιπόλαιη ή και στρεβλή ιδέα για τα κλασικά αριστουργήματα που διασκεύαζαν, έτσι ώστε έμμεσα τους απέτρεπαν από το να τα διαβάσουν αργότερα αυτούσια. Εδώ μπορώ να καταθέσω ως μάρτυρας υπεράσπισης επικαλούμενος τη δική μου εμπειρία: μολονότι, όπως είπα, τακτικός και ένθερμος αναγνώστης των «Κλασικών Εικονογραφημένων», έχω διαβάσει έκτοτε στην αυθεντική μορφή τους πλήθος από αυτά τα μυθιστορήματα, τις νουβέλες, τα θεατρικά έργα, έγινα μάλιστα επαγγελματίας αναγνώστης λογοτεχνίας. Από την άλλη κατάλαβα, με την κάποια πείρα που απέκτησα, ότι για πολλά από εκείνα που παρέλειψα να διαβάσω δεν υπήρχε λόγος να ντρέπομαι: τα κόμικς τα συνόψιζαν μια χαρά. Όσοι αντιμετωπίζουν φετιχιστικά τη λογοτεχνία και τη γλώσσα, σαν απαραβίαστο τοτέμ, δυσκολεύονται να δεχτούν ότι κάποια κλασικά κείμενα που γράφτηκαν πριν από την εποχή της εικόνας μπορούν να αποδοθούν εικονογραφικά χωρίς σοβαρές απώλειες. Αλλά και πάλι, ήταν δυνατόν τα «Κλασικά Εικονογραφημένα» να σταθούν αισθητικά στο ύψος των περισσότερο απαιτητικών κειμένων που διασκεύαζαν, να μείνουν πιστά στο πνεύμα τους, να συμπυκνώσουν την ουσία τους; Αυτή ήταν (και είναι) μια τρίτη ένσταση. Εδώ προφανώς δεν μπορεί να υπάρξει ενιαία απάντηση. Πολλά τεύχη, ιδίως της πρώτης φάσης, είχαν εξαιρετική εικονογράφηση (με κορυφαία ίσως τους «Αθλίους», τον «Όλιβερ Τουίστ» και τη «Χριστουγεννιάτικη ιστορία»). Άλλα ήταν λιγότερο πετυχημένα. Από ένα σημείο και μετά είναι αλήθεια ότι οι προχειρότητες αυξάνονταν από τεύχος σε τεύχος, αυτό δεν ήταν όμως «δομικό» πρόβλημα της σειράς ούτε του είδους. Όσο για το περιεχόμενο και το πνεύμα, ας πάρω το παράδειγμα των «Αθλίων»: η μορφή του Ιαβέρη, με το ταραγμένο κοινωνικό υπόβαθρο της νοοτροπίας του, αποδίδεται όντως μονοδιάστατα, αν και με εξπρεσιονιστική υποβλητικότητα. Αλλά ο πυρήνας του προβληματισμού (ή του «μηνύματος») του Ουγκό διασώζεται από την αρχή ως το τέλος του κόμικς. Μια διαφορετική και πολύ εντυπωσιακότερη περίπτωση είναι ο «Μάκβεθ». Ξαναδιαβάζοντας πρόσφατα αυτό το κόμικς διαπίστωσα με έκπληξη πόσο ο διασκευαστής προσπάθησε να μείνει κοντά στην ποιητική γλώσσα του Σέξπιρ, αρκετές φορές με (σχεδόν) αυτούσια αποσπάσματα του πρωτότυπου. Φυσικά δεν ισχυρίζομαι ότι ο Σέξπιρ μπορεί να αναχθεί σε κόμικς. Λέω απλώς ότι ούτε αυτό το κόμικς πρόδινε ή ευτέλιζε το πνεύμα του κλασικού κειμένου. Μια τελευταία παρατήρηση αφορά την ελληνική σειρά των «Κλασικών Εικονογραφημένων». Κι εδώ επίσης υπήρξε μια πτωτική πορεία, από την άποψη τόσο της αισθητικής όσο και του σεναρίου. Αλλά πολλά από τα πρώτα τεύχη ήταν απολαυστικά και από τις δύο απόψεις, με καλύτερα ίσως τα «Περσέας και Ανδρομέδα», «Ο Θησέας και ο Μινώταυρος», «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος», «Ρήγας Φεραίος» και «Θεόδωρος Κολοκοτρώνης». Οι συντελεστές τους ήταν σπουδαίοι εικαστικοί, όπως ο Κώστας Γραμματόπουλος ή ο Βασίλης Ζήσης, και διαπρεπείς προοδευτικοί λογοτέχνες (Βασίλης Ρώτας, Μέντης Μποσταντζόγλου, Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη κ.ά.). Γι’ αυτό με ξενίζει η κριτική ότι τα κόμικς αυτά ήταν γεμάτα εθνικιστικά στερεότυπα και φανφάρες. Μπορεί να ίσχυε αυτό για τα όψιμα, σε καμία όμως περίπτωση για τα πιο πρώιμα. Σε μερικά μάλιστα («Ρήγας Φεραίος», «Θεόδωρος Κολοκοτρώνης») ήταν εμφανείς οι έμμεσοι, αλλά τολμηροί για την εποχή παραλληλισμοί που έκαναν οι σεναριογράφοι με την πολύ πρόσφατη τότε και συκοφαντημένη από τους νικητές του Εμφυλίου Εθνική Αντίσταση (φλογεροί επαναστάτες έχουν να αντιμετωπίσουν όχι μόνο τον Τούρκο μα και λιπόψυχους προεστούς, χαμερπείς καταδότες, αλαζονικούς άρχοντες που περιφρονούσαν την επανάσταση κτλ). Εν κατακλείδι τα «Κλασικά Εικονογραφημένα», αλλά και μεταγενέστερα κόμικς που φαίνεται πως εμπνεύστηκαν από το παράδειγμά τους, όχι μόνο δεν ήταν μια διαβρωτική «αμερικανιά» που πρόσβαλλε τη λογοτεχνία (ή και την Ιστορία), μα και έδιναν/δίνουν αφορμή για μια επανεξέταση του τρόπου που προσεγγίζουμε τα κλασικά κείμενα. Και το σχετικό link...

Από την Ηρωίδα της Ελληνικής Επαναστάσεως και τα μπλε εξώφυλλα που κρέμονταν στα περίπτερα της δεκαετίας του ’60, έως τη σύγχρονη απεικόνιση των ληστών στις αρχές του 20ού αιώνα και από τον Flash ως τον Black Panther. O Βέλγος δημιουργός κόμικς Ζορζ Προσπέρ Ρεμί, γνωστός με το ψευδώνυμο Ερζέ (Hergé). Δημιούργησε τη σειρά κόμικς με ήρωα τον Τεντέν, η πρώτη ιστορία του οποίου δημοσιεύτηκε τον Ιανουάριο του 1929 στο παιδικό έντυπο Le Petit Vingtième. H τέχνη των κόμικς, όπως άλλωστε και όλες οι μορφές τέχνης, έχει μια μακρά και πολύπλοκη σχέση με την ιστορία και τη μελέτη του παρελθόντος· μια σχέση η οποία εκτείνεται από την πρώτη στιγμή της εμφάνισης των κόμικς έως σήμερα. Παρόλο που η αφήγηση με τη χρήση διαδοχικών εικόνων χρονολογείται από πολύ παλαιότερα, τα κόμικς με τη σημερινή τους μορφή εμφανίστηκαν ως αναγνώσματα σε συνέχειες στις εφημερίδες του 19ου αιώνα, στο πλαίσιο του εκδημοκρατισμού και της συνακόλουθης εμπορευματοποίησης της δημόσιας σφαίρας. Αποτέλεσμα των τεράστιων αλλαγών στη μορφή και στο περιεχόμενο του Τύπου, και ιδίως της ανάδυσης της εντυπωσιοθηρικής δημοσιογραφίας και του ταμπλόιντ, αρχικά χρησίμευσαν ως άλλο ένα μέσο για τη δημιουργία μιας σταθερής σχέσης αναγνώστη και εφημερίδας, αλλά σύντομα αυτονομήθηκαν, αποτελώντας αντικείμενο αυτοτελών εκδόσεων στις αρχές του 20ού αιώνα. Όπως συμβαίνει με κάθε «αναπαράσταση» του παρελθόντος, η σχέση των κόμικς με το παρελθόν είναι πολυεπίπεδη. Από τη μία πλευρά, τα κόμικς συνομιλούν με την ιστορία, αρδεύουν περιεχόμενο και εικόνα από το παρελθόν και τις ιστοριογραφικές του επεξεργασίες, συνομιλούν με την τρέχουσα ιστορική παραγωγή, τις αντιλήψεις για το παρελθόν. Ο Αστερίξ και οι περιπέτειές του βασίστηκαν σε ένα σύνολο ιστορικών γνώσεων – προφανώς με συνεχείς αναγωγές στο σήμερα – γύρω από τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και τους λαούς της. Από την άλλη πλευρά, τα κόμικς αποτελούν μάρτυρες της εποχής τους, αποτυπώνουν, ακόμη και αν μιλούν για το παρελθόν, το σήμερα των δημιουργών τους, τις σύγχρονές τους αντιλήψεις και πραγματικότητες. Ο Λοχαγός Μαρκ και ο αγώνας του σε συνεργασία με έναν Ινδιάνο για την ανεξαρτησία των ΗΠΑ από τους Άγγλους αποικιοκράτες, ένα κόμικ που είχε πολύ μεγάλη επιτυχία στο κοινό της δεκαετίας του ’60, είναι προϊόν των συζητήσεων και των κινημάτων που γέννησε η συγκεκριμένη εποχή. Εάν από τη μία πλευρά τα κόμικς είναι πλούσιες πηγές για την εποχή που δημιουργούνται αλλά και για την ιστορική αντίληψη των δημιουργών και των συγκαιρινών τους, παράλληλα αποτελούν ένα μοναδικό μέσο διάχυσης αντιλήψεων και εικόνων του παρελθόντος. Προσανατολισμένα παλαιότερα κυρίως σε ένα παιδικό και νεανικό κοινό, αλλά πιο πρόσφατα και σε μεγαλύτερες ηλικίες, αποτελούν ένα από τα πιο ισχυρά μέσα διάχυσης αυτού που θα ονομάζαμε ποπ ιστορική κουλτούρα. Αξίζει να δούμε αυτή την πολύπλοκη σχέση μέσα από δύο παραδείγματα, εκείνα των υπερηρωικών κόμικς και των graphic novels. Εξώφυλλο τεύχους των Κλασσικών Εικονογραφημένων. Το τεύχος έχει τίτλο Η ηρωίδα της Επαναστάσεως και αποτελεί διασκευή του ομότιτλου έργου το οποίο έγραψε ο Στέφανος Ξένος και κυκλοφόρησε το 1852. Τα κόμικς των υπερηρώων Το 1938 γεννήθηκε το πρώτο περιοδικό κόμικς με τη σύγχρονη έννοια, το θρυλικό πρώτο τεύχος του Action Comics (1938) που εισήγαγε τον Superman, έναν εξωγήινο μετανάστη που απηχούσε με τη διπλή του ταυτότητα τους προβληματισμούς των Εβραίων δημιουργών του. Σύντομα ακολούθησαν και άλλοι ανάλογοι χαρακτήρες βασισμένοι στα αρχέτυπα της ποπ κουλτούρας, με πιο γνωστό παράδειγμα τον Batman (1939), μια ενισχυμένη εκδοχή των ντετέκτιβ από την έντυπη, ραδιοφωνική και κινηματογραφική αστυνομική μυθοπλασία της δεκαετίας του 1930. Η εμφάνιση των υπερηρώων στην ποπ κουλτούρα, αν και αρχικά απηχούσε κοινωνικές ανησυχίες της περιόδου του Κραχ του 1929, σύντομα σημαδεύτηκε από τον πατριωτικό πυρετό του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, διάστημα κατά το οποίο η δημοφιλία του συγκεκριμένου είδους εκτοξεύτηκε. Μετά από μια περίοδο κάμψης, όπου τη θέση των υπερηρώων πήραν άλλα είδη ποπ αφηγήσεων (κόμικς γουέστερν, τρόμου, επιστημονικής φαντασίας, κ.ο.κ.), το είδος επανεμφανίστηκε δυναμικά στη δεκαετία του 1960, πρωτοπορώντας μορφολογικά, αφηγηματικά και ως προς το περιεχόμενο: η ανάδειξη της Marvel – μιας εκ των δύο μεγαλύτερων εταιρειών κόμικς μέχρι σήμερα, μαζί με το αντίπαλο δέος, την DC – στην κορυφή της αγοράς της εποχής εδραζόταν αφενός στις τεχνικές σύνδεσης με το αναγνωστικό κοινό και στη γέννηση νέων δημοφιλών χαρακτήρων και αφετέρου στην είσοδο των ηρώων στη σφαίρα του πραγματικού κόσμου. Τα εργασιακά και συναισθηματικά προβλήματα του νεαρού Spider-Man συνυπήρχαν με την απόπειρα των Fantastic Four να εξισορροπήσουν τη ζωή τους ανάμεσα στην οικογένεια, στην επιστήμη και στις εξωγήινες απειλές· ο αλκοολικός μεγιστάνας Iron Man αποτελούσε την αιχμή του δόρατος των ψυχροπολεμικών ΗΠΑ στη μάχη εναντίον του κομμουνισμού ή μεταφορών γι’ αυτόν, ενώ ο αναγεννημένος Captain America – που στην πρώτη του εμφάνιση το 1941 γρονθοκοπούσε τον Χίτλερ – ενσάρκωνε την αμερικανική ιδεολογία και ταυτόχρονα έψαχνε τη θέση του στον νέο μεταπολεμικό κόσμο· λίγο αργότερα ο Black Panther, ο πρώτος μαύρος υπερήρωας, έγινε ένα ισχυρό σύμβολο του κινήματος των Αφροαμερικανών. Λόγω της αξιοσημείωτης συνέχειάς τους μέσα στον χρόνο, τα υπερηρωικά κόμικς είναι ταυτόχρονα μια πολύτιμη ιστορική πηγή αλλά και ένα βαρόμετρο της ποπ κουλτούρας γενικά, και της ιστορικής κουλτούρας ειδικότερα, των δυτικών παγκοσμιοποιημένων κοινωνιών. Εδώ και 15 χρόνια, οι κινηματογραφικές μεταφορές υπερηρωικών κόμικς έχουν καταστεί ένα από τα μεγαλύτερα πολιτισμικά προϊόντα στην παγκόσμια αγορά, συνδιαμορφώνοντας τις αναπαραστάσεις του παρελθόντος για εκατομμύρια ανθρώπους. Από τη δεκαετία του 1940, οι υπερήρωες είχαν εμφανιστεί, με περισσότερη ή (συνήθως) λιγότερη επιτυχία, στην τηλεόραση και στον κινηματογράφο, ενώ στα τέλη της δεκαετίας του 1960 ένα από τα διαχρονικά ισχυρότερα στούντιο του Χόλιγουντ, η Warner Bros, εξαγόρασε την DC, ιδίως μετά την επιτυχία του τηλεοπτικού Batman. Από το 2008 μέχρι σήμερα, όμως, και έχοντας αποφύγει οριακά τη χρεοκοπία τη δεκαετία του 1990, η Marvel κατόρθωσε να δημιουργήσει κάτι πρωτόγνωρο: ένα δίκτυο δεκάδων αλληλοσυνδεόμενων ταινιών και σειρών, που η DC προσπαθεί ασθμαίνοντας, και χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, να ακολουθήσει· ένα δίκτυο με τόσο μεγάλη δυναμική από άποψη κερδών και κυριαρχίας, ώστε το 2009 η Marvel εξαγοράστηκε από την υπερδύναμη της ποπ κουλτούρας Disney. Οι αναπαραστάσεις του ναζισμού και του Ψυχρού Πολέμου στη σειρά ταινιών Captain America, η μείξη στοιχείων της αρχαιότητας με το σκηνικό του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην κινηματογραφική Wonder Woman και η απεικόνιση της αποικιοκρατίας στο Black Panther δημιουργούν εικόνες, ήχους, αισθητικά πρότυπα και ερμηνευτικές προτάσεις στον ίδιο ή και σε μεγαλύτερο βαθμό από τις παγκόσμιες αναπαραστάσεις του αμερικανικού παρελθόντος στα γουέστερν και από τις τεράστιες κινηματογραφικές παραγωγές ιστορικού περιεχομένου του 20ού αιώνα. Η φύση αυτών των ιστορικών ερεθισμάτων είναι, βέβαια, ένα μεγάλο θέμα συζήτησης, όχι επειδή βασίζονται σε χάρτινους υπερήρωες, αλλά επειδή κυριαρχούν σε τόσο μεγάλο βαθμό και τείνουν να απορροφήσουν ή να εκτοπίσουν κάθε διαφορετική αφήγηση. Σελίδα από το graphic novel Ζητιάνος του Canellos Cob, που βασίζεται στην ομότιτλη νουβέλα του Ανδρέα Καρκαβίτσα (Polaris, 2019). Από τα Κλασσικά Εικονογραφημένα στα graphic novels To 1941 κυκλοφόρησαν στις ΗΠΑ τα Classics Illustrated, τα πρώτα περιοδικά κόμικς που είχαν ως σκοπό την παρουσίαση ενός μυθιστορήματος σε ένα τεύχος. Η σύμβαση που χαρακτήρισε τη δημιουργία τους ήταν ο περιορισμός του σεναρίου στην πλοκή και η απόδοση των περιγραφικών μερών μέσω της εικόνας. Στόχευαν κυρίως στο παιδικό και νεανικό κοινό, θέλοντας να του προσφέρουν ψυχαγωγία μαζί με μόρφωση. Η επιτυχία τους οδήγησε στη μεταφορά τους και σε άλλα εθνικά περιβάλλοντα. Στην Ελλάδα κυκλοφόρησαν το 1951 από τις εκδόσεις Ατλαντίς των αδελφών Πεχλιβανίδη, οι οποίες ειδικεύονταν στο παιδικό και σχολικό βιβλίο. Πέρα από τη διασκευή γνωστών ελληνικών μυθιστορημάτων, λ.χ. Η ηρωίς της Ελληνικής Επαναστάσεως του Στέφανου Ξένου, η σειρά βασίστηκε κατά κύριο λόγο σε διασκευές ιστοριών από την ελληνική εθνική ιστορία, εκκινώντας από την αρχαιότητα. Ιστορίες που αναλάμβαναν να μετατρέψουν σε σενάριο γνωστοί λογοτέχνες της εποχής όπως ο Βασίλης Ρώτας, η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, η Γεωργία Δεληγιάννη-Αναστασιάδη. Η εκδοτική επιτυχία του εγχειρήματος ήταν τεράστια, όπως και η δημοφιλία της σειράς, μια δημοφιλία που επιβεβαιώθηκε και από την επανέκδοσή της από την Καθημερινή λίγα χρόνια πριν. Αξίζει λίγο να το σκεφτούμε αυτό· η διάχυση και η πρόσληψη μιας σειράς κειμένων και εικόνων, οι οποίες σε μια κρίσιμη περίοδο διχασμού έφτιαχναν ένα κοινό ηρωικό παρελθόν, βασισμένο σε παραδοχές όπως η πίστη στην πατρίδα, η ανδρεία, η μπέσα κ.ά. Οι στερεότυπες εικόνες του παρελθόντος, βασισμένες σε μια μακρά παράδοση αναπαραστάσεων της εθνικής ιστορίας, υπήρξαν καθοριστικές για τη διαμόρφωση της ιστορικής κουλτούρας των συγκαιρινών τους, ακόμη και αν προέρχονταν από αριστερούς κατά τεκμήριο δημιουργούς. Στη δεκαετία του 1980 εμφανίστηκε διεθνώς ένας νέος όρος, το «graphic novel», για να δώσει κύρος σε μια μορφή τέχνης που είχε χάσει σε μεγάλο βαθμό τη δύναμή της, είχε δει τα έσοδά της να μειώνονται και είχε κατηγορηθεί συστηματικά για την υποτιθέμενη «διαφθορά της νεολαίας». Αυτή η «σοβαρή» στροφή των κόμικς, αν και τους αφαίρεσε ενίοτε στοιχεία από τη διασκεδαστική τους φύση, παρήγαγε αριστουργήματα της 9ης τέχνης και τους έδωσε την ευκαιρία να μπολιαστούν με νέες προβληματικές. Στην Ελλάδα, όπου η παραγωγή κόμικς ήταν μικρή και περιορισμένη σε συγκεκριμένους κύκλους με ελάχιστες εξαιρέσεις, βλέπουμε τα τελευταία χρόνια μια επανεπεξεργασία του εθνικού (πραγματικού ή μυθολογικού) παρελθόντος μέσα από μια πληθώρα κομιξικών ειδών: από την έκδοση graphic novels με διασκευές επιφανών λογοτεχνικών κειμένων (Ερωτόκριτος, Τα μυστικά του βάλτου, Ο ζητιάνος, Παραρλάμα, κ.ά.) μέχρι την πλαισίωση της ελληνικής ιστορίας μέσα από τους κώδικες του ποπ, του νουάρ, του φανταστικού ή του υπερηρωικού (Μυθοναύτες, Ληστές – Η ζωή και ο θάνατος των Γιάννη και Θύμιου Ντόβα, Μυστήρια πράματα, πληθώρα κόμικς στο βραχύβιο, δυστυχώς, περιοδικό Μπλε Κομήτης κ.ά.). Ένα ιστορικό παρελθόν που κάποτε προσεγγίζεται από κάποιον επαγγελματία ιστορικό ή ερευνητή, ο οποίος γράφει και το σενάριο, ή πολύ συχνά από τον ίδιο τον δημιουργό των κόμικς, ο οποίος συνθέτει το σύνολο του έργου, συνομιλώντας κάποτε με εντυπωσιακό τρόπο με τη σύγχρονη ιστοριογραφία. Από το graphic novel των Παναγιώτη Πανταζή – Γιάννη Ράγκου, Στα μυστικά του βάλτου της Πηνελόπης Δέλτα (Polaris, 2018). Από το χάρτινο κόμικ στο διαδίκτυο Εάν όσο περνάει ο καιρός η ισχύς του χάρτινου κόμικ μειώνεται σε έναν ψηφιοποιημένο κόσμο, οι εικόνες που προέρχονται από αυτό γίνονται όλο και πιο ηγεμονικές μέσω της διάχυσής τους από μέσα όπως ο κινηματογράφος ή το διαδίκτυο. Λογοτεχνία, κινηματογράφος, μουσική, κόμικς συγκροτούν από κοινού στέρεες εικόνες για το ιστορικό παρελθόν. Δεν είναι πρωτόγνωρο. Η ιστορική συνείδηση της ελληνικής κοινωνίας του 19ου και του 20ού αιώνα διαμορφώθηκε μέσα από την ώσμωση διαφορετικών ειδών που άρδευαν από το παρελθόν. Λαϊκά μυθιστορήματα, αναγνώσματα στον Τύπο σε συνέχειες, τα Κλασσικά Εικονογραφημένα ή, για τους νεότερους, ο Αστερίξ ή ο Λοχαγός Μαρκ διαμόρφωσαν εικόνες, συγκρότησαν κοινότητες αναγνωστών. Στη σύγχρονή μας εκδοχή και με τη συνδρομή του ψηφιακού στοιχείου, του διαδικτύου και της ικανότητας των σόσιαλ μίντια να συγκροτούν κοινότητες, υπάρχει μια διαρκής, γόνιμη και δημιουργική αλληλόδραση, όπως αποτυπώνεται και στα σύγχρονα graphic novels, ανάμεσα σε επίπεδα κουλτούρας που παλαιότερα γίνονταν αντιληπτά ως ασύμβατα και σε φόρμες και αφηγηματικές τεχνικές με διαφορετικές προελεύσεις. Για τον ιστορικό του μέλλοντος, τα σύγχρονα graphic novels θα αποτελέσουν έναν πολύτιμο δείκτη για τον τρόπο που διαβάστηκε στη συγχρονία το ιστορικό παρελθόν, είτε με νέες αναγνώσεις είτε με την επανάγνωση κειμένων που συγκρότησαν αυτό που θα ονομάζαμε νεοελληνικό κανόνα στην τέχνη. *Aναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας, ΕΚΠΑ **Διδάσκων Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής Το παραπάνω άρθρο δημοσιεύθηκε στην έκδοση της Καθημερινής «Σελίδες Ιστορίας», τεύχος 3 Ιούνιος-Αύγουστος 2023. Και το σχετικό link...