Η κόλαση των φυσαλίδων [ Sadoul Jaques, Βαβέλ τ. 157, 1994 ]

[Bonadrug]

Ο Jaques Sadoul είναι ένας σημαντικός γάλλος συγγραφέας, μελετητής της επιστημονικής φαντασίας και του αστυνομικού μυθιστορήματος και διευθυντής του μεγάλου εκδοτικού οίκου J’ ai lu . Τον Ιούνιο του 1968, ο Sadoul εξέδωσε το βιβλίο L’ enfer des bulles (Η κόλαση των φυσαλίδων, δηλαδή Η κόλαση των κόμικς, αφού bulles-φυσαλίδες -λένε οι γάλλοι τα «συννεφάκια» όπου γράφονται αυτά που λένε οι χάρτινοι ήρωες). Η κόλαση των φυσαλίδων προκάλεσε μια κόλαση αντιδράσεων και πολλές φυσαλίδες βγήκαν από τα αφρισμένα στόματα των ηθικολόγων, επειδή υπεράσπιζε το στοιχειώδες δικαίωμα των δημιουργών να απεικονίζουν και τον ερωτισμό στα έργα τους. Το 1990, ο Sadoul ξανακτύπησε. Πήρε στα χέρια του το παλιό του βιβλίο, κράτησε όσα στοιχεία είχαν ακόμα αξία, το εμπλούτισε με τα νέα στοιχεία που έφερε η εισβολή του ερωτισμού σε όλες τις τέχνες -συνεπώς και στα κόμικς- και προχώρησε στην έκδοση του έργου Η κόλαση των φυσαλίδων - είκοσι χρόνια μετά. Εδώ δεν είχαμε αρνητικές αντιδράσεις. Ο Sadoul δεν είναι πια νεαρός, αλλά ένας αξιοσέβαστος μελετητής και η γνώμη του μετράει. Άλλωστε, την ίδια γνώμη για τον ερωτισμό στα κόμικς έχουν πια και όλοι οι σοβαροί άνθρωποι στην Ευρώπη. Μεταφράσαμε ένα μεγάλο μέρος της εισαγωγής του στο δεύτερο βιβλίο, γιατί τη θεωρούμε σημαντική μαρτυρία ενός ανθρώπου που ξέρει... Ιδού:[/i]

 

 

«Τα κόμικς, ιστορίες με εικόνες όπου το κείμενο εμπεριέχεται μέσα στην εικόνα, γεννήθηκαν στις Η.Π.Α., το τέλος του προηγούμενου αιώνα. Το The Yellow Kid πρωτοεμφανίστηκε το 1896 και το The Katzejammer Kids τον επόμενο χρόνο. Στη Γαλλία, το πρώτο ουσιαστικά κόμικ ήταν το Le Bande Des Pieds Nickeles που πρωτοδημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του 1908. Ο δημιουργός του, ο Forton, τοποθετούσε το κείμενο κάτω από την εικόνα, αλλά έβαζε τους ήρωες του να μιλάνε και με "φυσαλίδες" που έβγαιναν από τα στόματα των ηρώων του.

Για πολύ καιρό, τα κόμικς θεωρούνταν ένα μέσο έκφρασης περιθωριακό, που άλλοι το αγνοούσαν τελείως και άλλοι το περιφρονούσαν. Αμέσως μετά τον πόλεμο, τα κόμικς έγιναν στόχος βίαιων επιθέσεων από διανοούμενους της δεξιάς αλλά και της αριστεράς, από καθολικούς, αλλά και από κομουνιστές. Η παράξενη αυτή συμμαχία οδήγησε, στη Γαλλία, στην ψήφιση του απαράδεκτου νόμου της 16ης Ιουλίου του 1949, για "τις εκδόσεις που απευθύνονται στη νεολαία", ενός νόμου που ουσιαστικά επανέφερε τη λογοκρισία στα βιβλία που απευθύνονται τόσο στα παιδιά όσο και στους ενήλικες. Το απαίσιο Κτήνος, που είχαμε πιστέψει ότι εξαφανίστηκε μαζί με την κυβέρνηση του Βισύ, επανήλθε πάλι παντοδύναμο. Έπρεπε να περιμένουμε το 1968 για να σχηματιστεί ένα κίνημα γνώμης υπέρ των κόμικς. Δύο ομάδες διανοουμένων, η μια στην Ιταλία και η άλλη στη Γαλλία, εκδήλωσαν το ζωηρό ενδιαφέρον τους γι' αυτή τη μορφή έκφρασης. Ανάμεσα τους ήταν ο Alain Resnais, o Franis Lacassin, o Carlo De La Corte, o Remo Forlani, p Jean-Claude Forest, o Jacques Lob, o Jean-Claude Romer, ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου και περίπου άλλα τρεις χιλιάδες μέλη του Club des Bandes Dessinees . Η δράση τους κορυφώθηκε το 1965, με τη διοργάνωση του πρώτου Διεθνούς Συνεδρίου για τα Κόμικς, στην Bordighera, και ολοκληρώθηκε με την καθολική αναγνώριση του είδους από τα Πανεπιστήμια και τα Μ.Μ.Ε.

 

Παρ' όλα αυτά, εκείνη την εποχή, τα κόμικς προκαλούσαν ακόμα σοβαρές αντιδράσεις. Όταν πρωτοεμφανίστηκε η Barbarella του Jean-Claude Forest, στο τριμηνιαίο περιοδικό V-Magazine πέρασε σχεδόν απαρατήρητη. Αλλά η έκδοση της σε πολυτελές άλμπουμ τράβηξε πάνω της τους κεραυνούς της λογοκρισίας. Δεν έφτανε που τα κόμικς ήταν ακόμα για πολλούς η αιτία του αναλφαβητισμού, προωθούσαν τώρα και τον ελεύθερο έρωτα! Αυτό δεν μπορούσαν να το αντέξουν οι "σώφρονες πολίτες". Άρχισε μια μεγάλη μάχη που κατέληξε στην καταδίκη της BARBARELLA από τα δικαστήρια, αφού χαρακτηρίστηκε πορνογραφικού περιεχομένου! Το Κτήνος και η Ηθική Τάξη θριάμβευσαν.

 

Αγανακτισμένος από την ηλίθια καταδίκη, άρχισα να αναρωτιέμαι αν τα κόμικς ήταν πραγματικά "αποκαθαρμένα" από τη γυναίκα και το σεξ, πριν από την εμφάνιση των "πορνογραφικών" σχεδίων του Forest. Ξεφυλλίζοντας τη συλλογή μου και τις συλλογές των φίλων μου, δεν άργησα να επιβεβαιώσω ότι, ευτυχώς, η γυναίκα έπαιζε πάντοτε πρωταγωνιστικό ρόλο στα κόμικς, ένα ρόλο στον οποίο, παρά τις διάφορες λογοκρισίες, το ερωτικό στοιχείο κυριαρχούσε. Το 1968, θεώρησα σημαντικό -και χρήσιμο κοινωνικά- να συντάξω ένα κριτικό πανόραματων κύριων χάρτινων ηρωίδων, μέσα στο οποίο μπορούσαν ελεύθερα να δείχνουν τα κάλλη τους. Ήταν η μικρή μου συνεισφορά στον αγώνα εναντίον του Κτήνους. Δεν μπορώ να υποστηρίξω ότι ο ερωτισμός έπαιζε σημαντικό ρόλο στα κόμικς πριν από το 1929, εκτός αν μιλάμε για κάποιες κρυφές ματιές ή για κάνα μπουτάκι - ψιλοπράγματα δηλαδή. Παρ' όλα αυτά, δεν έλειπε και τελείως. Από το 1902, το μέγεθος του στήθους της μητέρας του Buster Brown πρέπει να τάραξε αρκετούς, και οι γονείς μας πρέπει να φαντασίωναν με τα κάλλη της Nora ή με τη γλυκιά Winnie Winkle. Ήμασταν ακόμα στις αρχές, αλλά οπωσδήποτε γοητευτικές αρχές... Η πρώτη επανάσταση του είδους έγινε το 1929, με την εμφάνιση των μεγάλων αμερικάνικων κόμικς περιπέτειας, όπου η γυναίκα είχε πρωταγωνιστικό ρόλο: αρραβωνιαστικιά (η WILMA στο Buck Rogers), σύζυγος (η Jane στον Ταρζάν), ή ακόμα και κεντρική ηρωίδα (η Dixie Dugan και, μετέπειτα, η Βlοndie).

 

 

 

Λίγο αργότερα, ήρθε η περίοδος των κόμικ στριπς της δεκαετίας του '30 και του '40, που σημάδεψε τα κόμικς για πολλά χρόνια. Στο Flash Gordon, στο Mandrake and the Magician, στο The Phantom, στο Terry & The Pirates, στο Lil Abner, στο Brick Bradford, όλοι οι ήρωες συναντάνε τη γυναίκα (αρραβωνιαστικά, κόρη του βασιλιά, τυχοδιώκτρια, ή βασίλισσα κά¬ποιου μακρινού κόσμου), μια γυναίκα προικισμένη με όλα τα στοιχεία της γοητείας.

 

Η δεύτερη επανάσταση των κόμικς στις Η.Π.Α. έγινε την περίοδο 1938-1941, με την εμφάνιση των comic-books, μικρών τόμων με αυτοτελείς ιστορίες που απευθύνονταν κυρίως σε παιδιά. Αρχικά δεν υπήρχε σχεδόν ούτε ίχνος ερωτισμού σ' αυτά τα κόμικς, καθώς οι πανίσχυρες Ενώσεις Γονέων της Αμερικής έλεγχαν αυστηρά τα αναγνώσματα των βλασταριών τους. Αργότερα, ο εκδοτικός οίκος Fiction House είχε την ιδέα να απευθυνθεί σε ένα εφηβικό κοινό, χρησιμοποιώντας τον ερωτισμό, όχι πλέον ως κάτι δευτερεύον, αλλά ως πρωταρχικό στοιχείο. Άρχισε έτσι η μεγάλη περιπέτεια των θηλυκών Ταρζάν, ντυμένων με ένα μπικίνι από δέρμα λεοπάρδαλης, των Κοριτσιών του Διαστήματος με τα μυτερά σουτιέν και τις μίνι φούστες, ή των Τυχοδιωκτριών με τα προκλητικά εσώρουχα. Η κορύφωση της επιτυχίας αυτού του είδους ήρθε τη διετία 1947/'48, αλλά τις αρχές της δεκαετίας του '50 εξαφανίστηκε κάτω από την πίεση των πουριτανικών ομάδων, της ένωσης Mothers of America, διάφορων διανοούμενων και ψυχιάτρων, που οργάνωσαν ολόκληρη σταυροφορία εναντίον της βίας και του σεξ στα κόμικς. Ένας απ' αυτούς, ο δόκτωρ Frederic Werthman, εξαπέλυσε ένα φοβερό κατηγορητήριο εναντίον των κόμικς, στο αλήστου μνήμης βιβλίο του Seduction of the innocent. Συνέκρινε ανόμοια πράγματα, χρησιμοποίησε εικόνες παραποιημένες, έβγαλε αυθαίρετα συμπεράσματα. Με λίγα λόγια, χρησιμοποίησε τα πάντα. Η απήχηση αυτού του βιβλίου ήταν τόσο μεγάλη που η Γερουσία σχημάτισε μια ερευνητική επιτροπή για να αποφασίσει αν τα κόμικς είναι η κύρια αιτία της παιδικής εγκληματικότητας! Οι εκδότες τέθηκαν υπό την εποπτεία μιας επιτροπής λογοκρισίας, της Comics Code, της οποίας η βασική δραστηριότητα ήταν να ευνουχίζει το αμερικάνικο κόμικ για περισσότερα από τριάντα χρόνια. Θα παραθέσουμε εδώ τη γνώμη του μεγάλου χιουμορίστα Jules Feiffer, από το βιβλίο του The Great Comic Book Heroes (1965), που είναι αφιερωμένο ακριβώς στα κόμικς που κατακεραύνωνε ο δόκτωρ Werthman: «Αυτά τα comic-books θεωρούνται σήμερα από τους περισσότερους ανθρώπους της ηλικίας μου ως δείγματα της αθωότητας των νεανικών μας χρόνων κι όχι ως αποδείξεις διαφθοράς».

 

 

 

Από το 1964, με τα πολυτελή άλμπουμ που εξέδωσε ο εκδοτικός οίκος Terrain Vague στη Γαλλία, μπήκαμε σε μια νέα περίοδο. Η γυναίκα άρχισε να απελευθερώνεται από τα ταμπού που την έπνιγαν ακόμα. Τυ¬πικές αποδείξεις γι' αυτό είναι τα κόμικς Barbarella, Scarlet Dream , Blanche Epiphanie, Epoxy, Saga De Xam, Pravda la surviveuse . Πολλοί κατηγόρησαν αυτά τα κόμικς ότι δεν ήταν πια λαϊκό είδος, ότι ήταν δημιουργήματα διανοουμένων άσχετων με τη δουλειά των παραδοσιακών σχεδιαστών κι ότι είχαν πολύ ερωτισμό... Την ίδια εποχή, σε ένα περιοδικό κύρους, εμφανίστηκε και η Βαλεντίνα η πνευματικά και σεξουαλικά ανήσυχη ηρωίδα του Guido Crepax.

 

Τα επόμενα χρόνια, η λογοκρισία βαθμιαία χαλάρωσε κι αργότερα εξαφανίστηκε, πρώτα στην Ιταλία και στη Γαλλία και μετά στην Ισπανία, ενώ η Comics Code εξακολουθούσε να κυριαρχεί πέρα από τον Ατλαντικό. Ένα κόμικ όπως η Paulette (1970) των Wolinski και Pichard δημοσιεύτηκε ελεύθερα παρά την ερωτική διάσταση και την κοινωνική κριτική του. Το γυμνό, αντρικό ή γυναικείο, έγινε πια κοινός τόπος και δύσκολα μπορείς σήμερα να βρεις ένα άλμπουμ που να μην έχει κάποιον ήρωα γυμνό ή κάποια ερωτική σκηνή. Και οι χιουμορίστες ακόμα σχεδιαστές χρησιμοποιούν το ερωτικό στοιχείο, όπως ο Alexis και ο Gotlib στις αρχές του Fluide Glacial (1975) ή ο Martin Veyron στο Σωστό πήδημα (1983). Η επιστημονική φαντασία απομακρύνεται από την κλασική space opera, και αν και η Γυναίκα παγίδα του Enki Bilal (1986) δεν μοιάζει καθόλου με την Barbarella, δεν υστερεί καθόλου σε αισθησιασμό. Με λίγα λόγια, η γυναίκα είναι σήμερα παντού, ελεύθερη να ερωτεύεται όπως της αρέσει, ελεύθερη να δείχνει το σώμα της αν θέλει, επιτέλους απελευθερωμένη. Υπάρχει, βέβαια, πάντα και το αντρικό γυμνό, ίσως κάπως λιγότερο. Άλλωστε, το να δείχνεις τα μπράτσα και το στήθος του αρσενικού δεν απαγορεύτηκε ποτέ. Αν όμως τολμήσεις να δείξεις στήθος ή γεννητικά όργανα γυναίκας, κινδυνεύεις να χαρακτηριστείς πορνογράφος... Σήμερα τίθεται ένα ερώτημα: έχει νόημα να επανεκδώσω αυτό το βιβλίο, 22 χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση, έστω κι αν είναι τελείως ανανεωμένο; Το 1968, η αποκάλυψη της ύπαρξης ενός έντονου ερωτισμού στα "κομιξάκια" εξέπληξε πολλούς κι εξαγρίωσε πολύ περισσότερους. Αχ, αυτοί οι καλοί άνθρωποι που δεν ανέχονται τον έρωτα στα κόμικς! Έλεγαν ότι έπρεπε να είναι σεμνά και αξιοσέβαστα για να τα δεχθεί ο κόσμος. Οι δούλοι σκύβουν πάντα μπροστά στους ισχυρούς και δεν προσπαθούν ποτέ να ρίξουν τα ταμπού. Το 1960, τα κόμικς ήταν ευγενικούλια και περιφρονημένα. Μερικά χρόνια αργότερα, αφού έγιναν "κακά" με την ομάδα του Hara-Kiri, ερωτικά με το Terrain Vague, πολιτικά με τον Reiser και τον Cabu, αμφισβητησιακά με τον Gotlib και την Bretecher αναγνωρίστηκαν καθολικά ως μια μεγάλη τέχνη της εποχής μας. Το να μην υποτάσσεσαι στην κυρίαρχη Ηθική Τάξη είναι ακριβώς ζήτημα ηθικής... Σήμερα υπάρχουν πολλά σημάδια ότι το Κτήνος πάει να ξανασηκώσει κεφάλι. Για μια ακόμα φορά, ορισμένοι "ορθά σκεπτόμενοι" θέλουν να έχουν το δικαίωμα να θεωρούν τους συμπολίτες τους ανήλικους, ανίκανους να αποφασίσουν για τον εαυτό τους. Όχι, το Κτήνος δεν είναι νεκρό. Είναι στην εξουσία στις περισσότερες χώρες του κόσμου και απειλεί τις γέρικες δημοκρατίες μας. Δεν έχει πάντα το ίδιο πολιτικό χρώμα, δεν εκφράζει πάντα τους ίδιους θρησκευτικούς φανατισμούς, αλλά ο στόχος του είναι πάντα ο ίδιος: να υποδουλώσει τους ανθρώπους. Με τις μικρές του δυνατότητες, αυτό το βιβλίο ελπίζω να συνεισφέρει στην ελευθερία της έκφρασης. Για να μη ζήσουμε κι άλλη κόλαση».