Τα γερμανικά κόμικς επέστρεψαν – Δημιουργοί και τάσεις των τελευταίων είκοσι ετών [ Τακτικού Καρολίνα, goethe.de, 07/2010 ]

[DJO]

Τα γερμανικά κόμικς επέστρεψαν – Δημιουργοί και τάσεις των τελευταίων είκοσι ετών



Η Γερμανία είναι και πάλι καταχωρημένη στον παγκόσμιο χάρτη των κόμικς. Από μία ομάδα δημιουργών του Ανατολικού Βερολίνου προέκυψε μία νέα γερμανική κόμικς-αβανγκάρντ. Το φιλικό προς τα κόμικς κλίμα στα γερμανικά πανεπιστήμια προωθεί ουσιαστικά την ανάπτυξη νέων κατευθύνσεων και το φάσμα των θεμάτων και του στιλ στα κόμικς διευρύνεται συνεχώς.

Το ότι η Γερμανία είναι και πάλι καταχωρημένη στον παγκόσμιο χάρτη των κόμικς οφείλεται στην ένωση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας και της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας (DDR). Και ήταν το ανατολικογερμανικό τμήμα της χώρας που είχε την πιο σημαντική συμβολή σε αυτήν την επιστροφή – τουλάχιστον αν στρέψουμε την προσοχή μας στην αισθητική άποψη αντί στην αμιγώς οικονομική.
 

Φυσικά υπήρχαν ήδη και πριν το 1990 μεμονωμένοι γερμανοί δημιουργοί κόμικς που ήταν αναγνωρισμένοι. Αλλά ασχέτως αν αναφέρουμε τον Matthias Schultheiss ή τον Ralf König, εάν πρόκειται για διεθνώς αναγνωρισμένους καλλιτέχνες. τον Walter Moers ή τον Rötger Feldmann επίσης γνωστός ως Brösel, εάν θέλουμε να ακουστούν οι καθαρά ντόπιες ιστορίες επιτυχίας, ή αν με τον Hannes Hegen και τον Rolf Kauka αναφερθούμε στις δεκαετίες του 1950 και του 1960 – όλοι τους υιοθέτησαν τις προ πολλού εδραιωμένες μορφές του στιλ και της διήγησης από άλλες χώρες. Είτε είναι επιρροές του αμερικανικού σατιρικού περιοδικού κόμικς Mad, που ιδρύθηκε την δεκαετία του 1950, του Walt Disney, από την Γαλλία είτε από το αμερικανικό underground.
 

«PGH Φλεγόμενο Μέλλον»

Γερμανικές ιστορίες με εικόνες υπήρχαν μεν ήδη από τον Wilhelm Busch ή τον e. o. plauen, στην πραγματικότητα Erich Ohser, ο οποίος δημιούργησε από το 1934 έως το 1937 τη σειρά κόμικς Vater und Sohn (Πατέρας και Γιος). Αλλά μόνο η κόμικς-αβανγκάρντ από το 1990 και μετά μπορεί να χαρακτηριστεί ξανά ως αυτόνομη.

Πυρήνας της ήταν το Βερολίνο και αν θα έπρεπε να αναφερθεί ένα μοναδικό όνομα, τότε αυτό θα ήταν το όνομα μιας κολεκτίβας: ονομάστηκε PGH Φλεγόμενο Μέλλον, με ειρωνική αναφορά στους PGH, τους συνηθισμένους στον σοσιαλισμό Παραγωγικούς Συνεταιρισμούς της Βιοτεχνίας, μία ομάδα καλλιτεχνών από το ανατολικό Βερολίνο που σχηματίστηκε αμέσως μετά την Ενοποίηση της Γερμανίας το 1989 και αποτελούνταν από τους Anke Feuchtenberger, Holger Fickelscherer, Henning Wagenbreth και Detlef Beck.

Είχαν όλοι ανατολικογερμανική καταγωγή και στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας είχαν το προνόμιο μιας θεμελιωμένης εκπαίδευσης στη γραφιστική, που δίδασκε ακόμα αυτές τις τεχνικές που στις δυτικογερμανικές ανώτατες σχολές καλών τεχνών και άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα είχαν προ πολλού ξεχαστεί. Η δουλειά με χειροκίνητες πρέσες, ξυλογραφίες και λινογραφίες, καλλιγραφία και σχεδιασμό βιβλίου διαμόρφωσε τη βάση για την τέχνη του κουαρτέτου από το Βερολίνο – ωφελήθηκαν επίσης και λίγο νεότεροι ανατολικογερμανοί δημιουργοί κόμικς όπως ο Georg Barber ή αλλιώς Atak και η Kat Menschik από την παραδοσιακή εκπαίδευση στην Ανατολική Γερμανία.
 

Περιέργεια για κόμικς

Αυτοί οι καλλιτέχνες έγιναν γνωστοί κυρίως με αφίσες ή γελοιογραφίες, κάτι που ήταν δυνατό στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας. Για καλλιτεχνικά κόμικς αντιθέτως δεν υπήρχε προηγουμένως φόρουμ, επειδή η ανατολικογερμανική παραγωγή ιστοριών με εικόνες περιοριζόταν στο μηνιαίο περιοδικό Mosaik και σε μεμονωμένες σειρές στα νεανικά περιοδικά Atze ή Frösi που ελέγχονταν από το κόμμα. Τα κόμικς (δεν επιτρέπονταν καν να ονομάζονται έτσι) στα μάτια της ηγεσίας του κράτους ήταν για παιδιά. Το διηγηματικό δυναμικό των ιστοριών με εικόνες παρανοήθηκε συνεπώς στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας.

Τη σχετική περιέργεια για αυτό το είδος διήγησης είχαν τα μέλη της PGH Φλεγόμενο Μέλλον. Δημιουργούσαν κατά προτίμηση κόμικς, αν και έβγαζαν τα προς το ζην χάρη σε άλλη γραφιστική εργασία. Αυτή η ανεξαρτησία από το οικονομικό κέρδος των ιστοριών με εικόνες κατέστησε ωστόσο δυνατούς τους πειραματισμούς, τους οποίους οι εδραιωμένοι δυτικογερμανοί δημιουργοί κόμικς δεν τολμούσαν καν, για να μην θέσουν σε κίνδυνο την εμπορική τους επιτυχία. Συνειδητά οι τέσσερις Βερολινέζοι συνέδεσαν το έργο τους με τον εξπρεσιονισμό ως αυτό τον σημαντικό μοντέρνο καλλιτεχνικό ρυθμό που έχει το δικαίωμα να θεωρείται τυπικά γερμανικός.
 

Σκοτεινές ιστορίες με εικόνες

Και αυτή η παραδοσιακή γραμμή είχε ιδιαιτέρως μεγάλη απήχηση στο εξωτερικό, επειδή στα κόμικς από τη Γερμανία βρέθηκε ξαφνικά ξανά κάτι, το οποίο ήταν ήδη γνωστό από την ιστορία της τέχνης ως κατάκτηση αυτής της χώρας. Οι συνήθως σκοτεινές ιστορίες με εικόνες των δημιουργών της PGH με τον υπαρξιακό ή κυνικο-σατιρικό τους βασικό τόνο, φαίνονταν να συνδέονται άμεσα με εκείνη την εποχή, που έκανε το Βερολίνο για μία δεκαετία παγκόσμια πρωτεύουσα της τέχνης: τη δεκαετία του 1920 κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.
 

Η Anke Feuchtenberger, η οποία μετέτρεψε κυρίως λογοτεχνικά υποδείγματα της συγγραφέως Katrin de Vries σε φεμινιστικές ιστορίες με εικόνες και ο Henning Wagenbreth με την χαρακτηριστική του πικτογραφία έγιναν στα μέσα της δεκαετίας του 1990 πρότυπα της γερμανικής κόμικς-αβανγκάρντ, η μία στη Γαλλία, ο άλλος στην Αμερική. Οι Fickelscherer και Beck αντιθέτως δεν γνώρισαν διεθνή επιτυχία. Τη γνώρισαν όμως ταυτόχρονα δύο δυτικογερμανοί δημιουργοί: ο Hendrik Dorgathen και ο Martin tom Dieck.
 

Πέρα από τα σύνορα

Ο Dorgathen είχε αρχικά επιτυχία ως εικονογράφος πριν δημιουργήσει με το Space Dog, ένα κόμικ χωρίς λόγια, που κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο Rowohlt, έναν από τους πιο φημισμένους λογοτεχνικούς εκδοτικούς οίκους στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας και που προκάλεσε γρήγορα και διεθνώς αίσθηση. Ο Martin tom Dieck από το Αμβούργο αντιθέτως εδραιώθηκε κυρίως με μία ιστορία εικόνων, για την οποία έγραψε το κείμενο ο Jens Balzer, με το όνομα Salut Deleuze, στην οποία η μετα-στρουκτουραλιστική φιλοσοφία των Gilles Deleuze, Roland Barthes, Michel Foucault και Jacques Lacan γίνεται αντικείμενο μιας ιδιαιτέρως έξυπνα αφηγηθείσας καθόδου στη κόλαση των τεσσάρων πεθαμένων στοχαστών. Το κόμικ κυκλοφόρησε το 1998 πρώτα στην Γαλλία, πριν το εκδώσει δύο χρόνια αργότερα ένας ελβετικός εκδοτικός οίκος και στα Γερμανικά.
 

Αυτό είναι ένα παράδειγμα που δικαιούται μέχρι σήμερα αναγνώριση: για πολλούς γερμανούς δημιουργούς, κυρίως τους πιο απαιτητικούς ως προς το περιεχόμενο, τα πράγματα είναι πολύ πιο εύκολα στο εξωτερικό, και κυρίως στη Γαλλία, από ότι στην πατρίδα τους. Ο Ulf Keyenburg, ή αλλιώς Ulf K., η Barbara Yelin ή ο Jens Harder δημοσίευσαν πέρα από τα σύνορα πολύ περισσότερα έργα από ότι στην ίδια τη Γερμανία, σίγουρα και εξαιτίας της επιλογής των θεμάτων τους, που στη διεθνή κατανόηση επιτρέπεται εκάστοτε να θεωρείται κλασικά γερμανική και που ιδίως για το λόγο αυτό έχει ιδιαιτέρως μεγάλη απήχηση σε άλλες χώρες.
 

Ο ρομαντισμός και η μοντέρνα τέχνη

Έτσι, το έργο του Ulf K. με τους δύο πιο σημαντικούς του ήρωες, τον Monsieur Mort και τον Hieronymus B., εμφανίζει αναφορές στη γερμανική ιστορία της τέχνης περιλαμβάνοντας χορούς των νεκρών ή γκροτέσκα, που την πρώιμη νεότερη εποχή δημιούργησαν με τον Hans Holbein τον νεότερο ή τον Hieronymus Bosch, τα πιο εντυπωσιακά τους παραδείγματα. Ιδιαίτερα δε συνδέεται με το «φανταστικό» του έργου των καλλιτεχνών Arnold Böcklin (1827 έως 1901) ή Max Klinger (1857 έως 1920), οι οποίοι βρίσκονται στη μετάβαση από τον ρομαντισμό σε μία μοντέρνα εποχή, που ανατρέχει σε ονειρικά μοτίβα, σουρεαλιστικά μοτίβα και παρωδίες μύθων.
 

Η Barbara Yelin αντιθέτως δημιουργεί κόμικς που οφείλουν τη δομή και τα θέματά τους αποκλειστικά στον ρομαντισμό, και ο Jens Harder συνέδεσε τα μέχρι στιγμής μεγάλα του έργα Leviathan και Alpha με την προσπάθεια του ζωολόγου Ernst Haeckel (1834 έως 1919) να κάνει τη φύση συστηματικά γραφιστικά κατανοητή. Ο Haeckel, διαδεχόμενος τον Δαρβίνο, είχε κάνει την προσπάθεια να παρουσιάσει την εξέλιξη με πλούσια σχήματα. Προκάλεσαν, όμως, αίσθηση κυρίως σε καλλιτέχνες και φιλοσόφους. Αυτό λοιπόν που θεωρείται ως ιδιαιτέρως γερμανικό στην ιστορία της τέχνης βρίσκει ως κόμικς στο εξωτερικό ιδιαιτέρως μεγάλη απήχηση. Το έργο Alpha, για παράδειγμα, κέρδισε τον Ιανουάριο του 2010 στο γαλλικό Angoulême, το πιο σημαντικό ευρωπαϊκό φεστιβάλ κόμικς, το Prix de l’Audace (Βραβείο τόλμης).
 

Φιλικό για τα κόμικς κλίμα

Ωστόσο, δεν είναι προ πολλού πια μόνο η αβανγκάρντ διήγηση που κάνει το γερμανικό κόμικ επιτυχημένο. Από τότε που η πιο μεγάλη γενιά δημιουργών έλαβε πανεπιστημιακές έδρες στις ανώτατες σχολές καλών τεχνών– η Feuchtenberger στο Αμβούργο, ο Wagenbreth στο Βερολίνο, ο Dorgathen στο Κάσσελ, ο tom Dieck στο Έσσεν, ο Atak στο Χάλλε – δημιουργήθηκε επιτέλους στη Γερμανία ένα φιλικό για τα κόμικς κλίμα στα Πανεπιστήμια, που ευνοεί γενικά τη διήγηση σε εικόνες. Ορισμένα από τα πιο επιτυχημένα γερμανικά κόμικς της τελευταίας δεκαετίας δημιουργήθηκαν ως ακαδημαϊκές διπλωματικές εργασίες, από τα οποία αξίζουν να αναφερθούν κυρίως το Held του Felix Görmann ή αλλιώς Flix και το Wir können doch Freunde bleiben του Markus Witzel ή αλλιώς Mawil.

Το πρώτο αναφερόμενο έργο είναι μία φανταστική δυτικογερμανική αυτοβιογραφία, το δεύτερο μία πραγματική ανατολικογερμανική. Και το φάσμα σε θέματα και στιλ στο κόμικ διευρύνεται όλο και περισσότερο.

Δύο κέντρα διαμορφώθηκαν εν προκειμένω: το Βερολίνο, όπου συζητήθηκε κυρίως η ομάδα κόμικς Monogatari (η γιαπωνέζικη λέξη για ιστορίες) και το Αμβούργο, όπου οι παραδόσεις της Anke Feuchtenberger στο πανεπιστήμιο για σχέδιο κατέστησαν δυνατή τη διαμόρφωση ενός νέου χώρου δημιουργών κόμικς, που επωφελείται επίσης από το γεγονός ότι με τους Martin tom Dieck, Markus Huber και Isabel Kreitz ζουν τρεις ακόμα εδραιωμένοι καλλιτέχνες στην πόλη.
 

Άγνωστη αρχή διήγησης

Οι μαθητές της Feuchtenberger Sascha Hommer και Arne Bellstorf δημιούργησαν με την ανθολογία Orang, που κυκλοφορεί μία φορά τον χρόνο, ένα φόρουμ για αυτούς τους δημιουργούς από το Αμβούργο που σήμερα είναι κατά κανόνα γύρω στα τριάντα. Με τις Line Hoven και Moki ανήκουν και δύο γυναίκες σε αυτή την ομάδα, που με την αναφορά στην κλασσική ξυλογραφία (τεχνική ξυσίματος με χαρτόνι της Hoven) και στην αισθητική μάνγκα (κόσμοι φαντασίας ζωγραφισμένοι από την Moki) σταθμίζουν εκείνα τα δύο άκρα μεταξύ των οποίων κινούνται σήμερα νέοι Γερμανοί δημιουργοί κόμικς.
 

Στο Βερολίνο διαμορφώθηκε στην καλλιτεχνική ομάδα Monogatari, στα μέλη της οποίας συγκαταλέγονται οι Jens Harder, Mawil, Ulli Lust, Tim Dinter, Kathi Käppel και Kai Pfeiffer, μία κατεύθυνση του κόμικ με χαρακτήρα ντοκιμαντέρ, όπου δεν βρίσκεται στο επίκεντρο μόνο το πολύ επιτυχημένο μοντέλο της αυτοβιογραφικής διήγησης, αλλά παίζει μεγάλο ρόλο και η φαινομενολογική παρατήρηση. Το έργο Cargo, ένα γερμανο-ισραηλινό κόμικ-ρεπορτάζ, στο οποίο συμμετείχαν οι Harder και Dinter, αποτελεί ένα καλό παράδειγμα για αυτήν τη μέχρι στιγμής στη Γερμανία άγνωστη αρχή διήγησης, που καλλιέργησαν και οι Ulli Lust και Kai Pfeiffer με τις περιηγήσεις τους στο Βερολίνο.
 

Διεθνείς επιτυχίες

Και με τη βιογραφία του Johnny Cash από τον Reinhard Kleist, που επίσης ζει στο Βερολίνο και του οποίου η καριέρα ξεκίνησε υπό την επιρροή της κόμικ-αβανγκάρντ της δεκαετίας του 1990 εδραιώθηκε μία ακόμα κατεύθυνση: το εξειδικευμένο κόμικ. Το Cash έγινε επίσης διεθνώς μεγάλη επιτυχία, όπως και το κόμικ της Isabel Kreitz, που ιστορικά ερευνήθηκε με μεγάλη ακρίβεια, με θέμα τον κατάσκοπο Richard Sorge, ο οποίος ως συνεργάτης της γερμανικής πρεσβείας στο Τόκιο πρόδωσε στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο τα επιθετικά σχέδια του Χίτλερ στη Σοβιετική Ένωση.
Η Isabel Kreitz δεν χρησιμοποιεί για την ιστορία της που διαδραματίζεται στην Ιαπωνία στιλιστικά στοιχεία του μάνγκα, δηλαδή του ιαπωνικού κόμικ. Αντιθέτως, πολλοί Γερμανοί δημιουργοί της νεότερης γενιάς βρήκαν τα πρότυπά τους στην Άπω Ανατολή: ο θρίαμβος των μάνγκα που διατηρείται από τη δεκαετία του 1990 ήταν αφορμή να δημιουργηθεί και στη Γερμανία ένας τελείως νέος τομέας, που διαμόρφωσε εντωμεταξύ δικούς του ντόπιους δημιουργούς. Εν προκειμένω είναι αξιοσημείωτος ο αριθμός των γυναικών που ασχολούνται ως Mangaka, δηλαδή σχεδιαστές / σχεδιάστριες των μάνγκα. Αναφέρουμε ως παραδείγματα τις Anike Hage, Christina Plaka, Judith Park, Nina Werner, Olga Rogalski ή το δημιουργικό ντούο Dorota Grabarczyk και Olga Andryenko, που φέρει το ψευδώνυμο DuO.
 

Με δικές του ιστορίες και στιλ

Όλοι τους έχουν το κοινό, ότι σε αντίθεση με τους ως άνω αναφερόμενους δημιουργούς δεν έχουν τελειώσει κάποια καλλιτεχνική εκπαίδευση, αλλά ξεκίνησαν ως λάτρεις της δημιουργίας και έκαναν καριέρα συμμετέχοντας σε διαγωνισμούς ταλέντων. Για αυτό το λόγο, η κατάταξη σε σχολές ή η κατάταξη σύμφωνα με τις παραδόσεις για τις Mangaka παίζει μικρότερο ρόλο από ότι για τους άλλους δημιουργούς κόμικς. Οι πιο ανοιχτές δομές αυτού του χώρου πρόσθεσαν στο γερμανικό κόμικ, ιδίως στον εμπορικό-δημοφιλή τομέα, πολύ νέο αίμα και η προ πολλού διεθνώς αναγνωρισμένη αισθητική των μάνγκα φροντίζει οι νέοι καλλιτέχνες να γίνουν γνωστοί και πέρα από τα σύνορα.

Και εάν γίνεται επιπλέον και τόσο επιδέξια υπαινιγμός στη γερμανική ιστορία, όπως στην περίπτωση της Christina Plaka με τον τίτλο της επιτυχημένης της σειράς Prussian Blue (Πρωσικό Μπλε, δηλαδή αυτή η συνθετική απόχρωση που προέρχεται από τη Γερμανία, και που έγινε διάσημη στην Ιαπωνία με τη σειρά ξυλογραφίας Die 36 Ansichten des Fuji του Hokusai) ή στην περίπτωση της Anike Hage στο Gothic Sports, που έχει ως θέμα το ποδόσφαιρο, αυτό ξυπνά για άλλη μια φορά την πολιτιστική περιέργεια των ξενόγλωσσων αναγνωστών. Και έτσι το γερμανικό κόμικ καθιερώνεται και ως μάνγκα, κυρίως αναζητώντας και βρίσκοντας τις δικές του ιστορίες και το δικό του στιλ.



Ο Andreas Platthaus
είναι συντάκτης στην επιφυλλίδα της F.A.Z.
Αυτό το άρθρο κυκλοφόρησε πρώτη φορά στον κατάλογο της περιοδεύουσας έκθεσης «Comics, Manga & Co.» του Ινστιτούτου Goethe.

Μετάφραση: Καρολίνα Τακτικού

Copyright: Goethe-Institut e. V.
Ιούλιος 2010

[germanicus]

αυτό είναι που λένε στρατευμένο κείμενο τα γερμανικά κόμικ επέστρεψαν γραμμένο από έναν γερμανό σε μετάφραση για το ινστιτούτο Γκαίτε