«Εκατήντησα να είμαι γελοιογράφος» [Κουλιφέτης Περικλής, efsyn.gr, 14/05/2022]

[ramirez]

Η γελοιογραφία ως μέσο βιοπορισμού για τους καλλιτέχνες των αρχών του 20ού αιώνα και η περίπτωση του Φρίξου Αριστέα, που φέτος κλείνουν 70 χρόνια από τον θάνατό του.

 

 

«Επιθεώρησις των Λουτρών», κωμική απεικόνιση των «μπάνιων του λαού» στο Φάληρο

από τον Αριστέα με έξυπνες υπόνοιες για το γλωσσικό ζήτημα, εφημερίδα «Αθήναι», 1904.

 

 

Η γελοιογραφία είναι η εκδίκηση των κακών ζωγράφων», είχε γράψει ο Alphonse Allais τον 19ο αιώνα. Αυτή η πεποίθηση συνόδευε στο παρελθόν τη γελοιογραφία ως ένα κατώτερο είδος τέχνης, πάρεργο των «Καλών Τεχνών». Ήταν άλλωστε μέρος του «ευτελούς» Τύπου, αστείες καρικατούρες που θα πετάγονταν με την εφημερίδα την επόμενη μέρα και δεν τους ανήκε μια θέση στην «αθανασία», δίπλα στα έργα της ζωγραφικής και της γλυπτικής. Αυτός ο διαχωρισμός βέβαια ήταν επιφανειακά ποιοτικός με μια βαθύτερη κοινωνικοπολιτική αιτία: η πολιτική γελοιογραφία στηλίτευε την εξουσία και τους ισχυρούς, ενώ οι λεγόμενες καλές τέχνες πάντα στηρίζονταν στην οικονομική στήριξη των ευγενών και πλούσιων πατρόνων τους. Αυτό δεν σημαίνει πως η πολιτική γελοιογραφία δεν έχαιρε αποδοχής και δημοφιλίας, ειδικά στην Αγγλία και στη Γαλλία όπου άνθησε τον 18ο και 19ο αιώνα. Δεν ήταν λίγοι οι καλλιτέχνες με πολιτική συνείδηση που ασχολούνταν ισόποσα με την πολιτική τέχνη και τη γελοιογραφία, όπως ο Γάλλος Honoré Daumier (1808-1879) και ο Αγγλος Aubrey Beardsley (1872-1898), και δεν ήταν σπάνιο το φαινόμενο αποφοίτων των Σχολών Καλών Τεχνών που ασχολούνταν αποκλειστικά με τη γελοιογραφία από αγάπη για το είδος, όπως οι δικοί μας Νίκος Καστανάκης (1896-1961) και Σταμάτης Πολενάκης (1908-1997).

 

 

 

 

Φυσικά, αυτοί οι διαχωρισμοί μεταξύ των τεχνών σήμερα θεωρούνται ξεπερασμένοι και ανήκουν πια στο παρελθόν. Στην Ελλάδα όμως των τελών του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ού, παρά την άνθηση του είδους από σκιτσογράφους όπως ο Θέμος Άννινος, η γελοιογραφία θεωρούνταν μία ευτελής σχεδιαστική εργασία, ένα βιοποριστικό αναγκαίο κακό για τον Έλληνα καλλιτέχνη. Έτσι την έβλεπε και ο νεαρός τότε ζωγράφος Φρίξος Αριστεύς. Ο Φρίξος Αριστεύς (1879-1952 ή 1951) ήταν μια ιδιόρρυθμη περίπτωση «καταραμένου καλλιτέχνη» της νεοελληνικής τέχνης. Η θεματολογία της τέχνης του, η εκκεντρικότητα, ο μυστικισμός του και οι δυσκολίες που αντιμετώπισε στον βιοπορισμό του ακόμα διεγείρουν το ενδιαφέρον 70 χρόνια μετά τον θάνατό του. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1879 και μπήκε από τα δεκατρία του στη Σχολή Καλών Τεχνών, με δασκάλους τον Νικηφόρο Λύτρα, τον Βολανάκη, τον Ροϊλό, τον Βρούτο και τον Προσαλέντη. Αργότερα συνέχισε τις σπουδές του στον σχεδόν προκαθορισμένο σταθμό των Ελλήνων καλλιτεχνών της εποχής, τη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου, στο εργαστήριο του Γύζη.

 

 

 

 

Μετά τις σπουδές του στο Μόναχο και μια μονοετή παραμονή στη Φλωρεντία, το 1901 επιστρέφει στην Ελλάδα. Μαζί του φέρνει τις ανατρεπτικές του επιρροές από το ρεύμα του συμβολισμού, του Jugendstil και του Γερμανού ζωγράφου Franz von Stuck. Ο Στέλιος Λυδάκης αναφέρει πως τα έργα του Αριστέα προκάλεσαν ταραχή και ενδιαφέρον στο φιλότεχνο κοινό της Αθήνας: διθυραμβικές και αντικρουόμενες κριτικές γράφτηκαν στον Τύπο για τον ανανεωτικό του αέρα. Όμως όλα αυτά δεν ήταν αρκετά για να ζήσει στη μικρή ελληνική πρωτεύουσα. Η αυτοβιογραφία του που δημοσιεύτηκε μετά το τέλος της ζωής του, μας δίνει αρκετά στοιχεία για τον χαρακτήρα του και τις περιπέτειές του. Γράφει λοιπόν για την επιστροφή του στην Ελλάδα: «Οι λόγιοι της εποχής εκείνης έγραψαν τοσαύτα άρθρα ώστε δύναμαι να ειπώ ότι εφοβούμην την τόση φήμην μου ως ο Πολυκράτης την τύχην του. Και δεν είχον άδικον δι’ αυτό, διοτί ουδέν όφελος υλικόν μου προσήνεγκεν (…) ώστε ήμην ηναγκασμένος, όπως διατηρηθώ, να κάμνω γελοιογραφίαις ολοσέλιδους εις τας εφημερίδας […] πληρωμένος δι’ αυτάς 25 δρχ. την σελίδαν».

 

Η λύση στην οποία κατέληξε για 25 δραχμές τη σελίδα ο Αριστεύς ήταν σχεδόν μονόδρομος. Δεν ήταν άλλωστε ο μόνος καλλιτέχνης εκείνη την περίοδο που δούλευε ως γελοιογράφος: σύμφωνα με τον Σαπρανίδη, φοιτητές και πτυχιούχοι της Σχολής Καλών Τεχνών όπως οι Άγγελος Θεοδωρόπουλος, Λουκάς Γεραλής, Σπύρος Βανδώρος, Ζέφυρος Φρυδάς ως κι ο παλιός καθηγητής του Αριστέα στη σχολή Γεώργιος Ροϊλός γελοιογραφούσαν σε εφημερίδες! Οι βραχύβιες καριέρες πολλών από αυτά τα ονόματα στη γελοιογραφία δείχνουν πως γι’ αυτούς δεν ήταν παρά μια περιστασιακή ενίσχυση στα λειψά τους οικονομικά. Πετσιά κι ο Αριστεύς, μέσα στην πρώτη δεκαετία του 1900 συνεργάστηκε με ένα πλήθος εφημερίδων («Σκριπ», «Εμπρός», «Ακρόπολις», «Πατρίς», «Αθήναι», «Καιροί», «Πυγμή» και «Πετεινός») με πολιτικές και ηθογραφικές γελοιογραφίες. Το πενάκι του κατέγραψε ολόκληρη την εποχή της αθηναϊκής Μπελ Επόκ, μιας ανασφαλούς και μεταβατικής Ελλάδας που περνούσε από την ταπείνωση του 1897 στην ανάκαμψη των μεταρρυθμίσεων του Βενιζέλου. Η γραμμή του καρικατουρίστικη, σαφώς επηρεασμένη από την Art Nouveau, θυμίζει έντονα τον Toulouse-Lautrec και δείχνει όρεξη και πάθος. Ο «Πετεινός» μάλιστα έγραφε για τον νεαρό Αριστέα: «Εμπνευσμένος και τοσάκις εν Γερμανία στεφθείς καλλιτέχνης, πλήρης τόσων ελπίδων μέλλοντος, μικρός μεν το δέμας, αλλά μαχητής».

 

 

 

 

Ο Αριστεύς όμως δεν ήταν το ίδιο ενθουσιασμένος όπως οι εργοδότες του. Αναφέρει πιο μετά στη βιογραφία του: «Επειδή όμως το ποσόν της αμοιβής μου ήτο ανεπαρκές όπως ζήσω, ηναγκάσθην να γίνω και λιθογράφος εκτελών πολεμικούς πίνακας, επίσης προσωπογραφίαις λιθογραφημένας της βασιλικής οικογενείας ως και υποψηφίων βουλευτών και δημάρχων […] Εθεώρουν δε τον εαυτόν μου δυστυχή και έκλεγα μοιρολογών τον εαυτό μου, που εκατήντησα ύστερα από τόσας ανωτέρας σπουδάς, να είμαι καταδικασμένος από την μοίραν μου, να είμαι γελοιογράφος και λιθογράφος». Αυτό το σπαρακτικό απόσπασμα αποτελεί από μόνο του εξαιρετικό τεκμήριο τόσο της υποβαθμισμένης θέσης που είχε η γελοιογραφία στα μάτια των σπουδαγμένων καλλιτεχνών όσο και της τραγικής κοινωνικής θέσης που είχαν αυτοί στην Ελλάδα, ανήμποροι να ζήσουν από την Τέχνη τους και αναγκασμένοι να καταφεύγουν σε – κατά τη γνώμη τους – πάρεργα για την επιβίωσή τους.

 

 

 

 

Ο Αριστεύς δεν φαίνεται να ασχολήθηκε ξανά με τη γελοιογραφία μετά το 1911. Εκτός από μια ενδιαφέρουσα συλλογή από καρικατούρες συναδέλφων του καλλιτεχνών, ο Αριστεύς μάλλον δεν ασχολήθηκε ξανά με το είδος. Παρότι διακρίθηκαν στο εξωτερικό, τα μυστικιστικά και αλληγορικά θέματα της ζωγραφικής του δεν είχαν άλλη απήχηση στην Ελλάδα και ο Αριστεύς δεν αναδείχθηκε, όπως οι κριτικοί προοικονομούσαν, σε ηγετική φιγούρα της ελληνικής ζωγραφικής. Μέχρι το τέλος της ζωής του δεν τον εγκατέλειψαν οι οικονομικές δυσκολίες, αλλά συνέχισε πιστός στον εαυτό του να ζωγραφίζει και να γράφει κείμενα φιλοσοφίας και θεωρίας της τέχνης. Αναμφίβολα ο Αριστεύς με την τεχνική του αρτιότητα και το σατιρικό του βλέμμα άφησε το στίγμα του στη γελοιογραφική σκηνή της εποχής. Δυστυχώς όμως έμεινε θύμα και υποστηρικτής ενός στερεότυπου που δεν είχε ποτέ αληθινή βάση: του στερεότυπου που ήθελε τη γελοιογραφία παιδί ενός κατώτερου εικαστικού Θεού.

 

 

 

 

Και το σχετικό link...