Μια βικτοριανή «Μόνα Λίζα» [Κουκουλάς Γιάννης, efsyn.gr, 6/03/2021]

[ramirez]

Ένα εμβληματικό έργο της Ιστορίας της Τέχνης κλείνει 150 χρόνια από τη δημιουργία του. Ο πίνακας που έγινε γνωστός με τον τίτλο «Η Μητέρα του Γουίστλερ» αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα του τέλους του 19ου αιώνα. Από τότε αναπαράγεται διαρκώς αλλά τροποποιημένος σε κόμικς και γελοιογραφίες για χιουμοριστικούς σκοπούς.

 

 

 

 

Ένας από τους σπουδαιότερους ζωγράφους της γενιάς του, ο Τζέιμς Άμποτ ΜακΝιλ Γουίστλερ (1834-1903), γεννήθηκε στη Μασαχουσέτη και έζησε στο Κονέκτικατ, στην Αγία Πετρούπολη, στο Παρίσι και στο Λονδίνο για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Από νεαρή ηλικία είχε την ευκαιρία να έρθει σε επαφή με όλα τα ρεύματα της τέχνης της εποχής του για να καταλήξει σε μια έντονα συναισθηματική ζωγραφική με πολλά πορτρέτα και μεγάλη παρουσία της νύχτας στους πίνακές του. Το πιο διάσημο έργο του και ένα από τα πιο γνωστά και αναγνωρίσιμα έργα της Ιστορίας της Τέχνης είναι αναμφίβολα ο πίνακάς του που ολοκληρώθηκε το 1871 με τίτλο «Συμφωνία σε Γκρι και Μαύρο Νο. 1». Αυτός ο τίτλος όμως είναι ελάχιστα οικείος ακόμα και στους ιστορικούς της τέχνης, καθώς ο πίνακας έμεινε γνωστός στην Ιστορία ως «Η Μητέρα του Γουίστλερ». Ο Αμερικανός καλλιτέχνης είχε τη συνήθεια να δίνει στα έργα του ονομασίες που ξεκινούσαν με λέξεις όπως «Συμφωνία», «Αρμονία», «Νυχτερινό» κ.ά., χωρίς να περιλαμβάνεται το θέμα στον τίτλο. Επόμενο ήταν κάποια από τα έργα του να γίνουν γνωστά με άλλα ονόματα με πιο χαρακτηριστικό τη «Μητέρα του Γουίστλερ».

 

 

Η Μητέρα του Γουίστλερ, 1871

 

 

Το έργο φιλοτεχνήθηκε κατά τη διάρκεια της παραμονής του Γουίστλερ στο Λονδίνο και παρουσιάστηκε το 1872 στη Βασιλική Ακαδημία, τοποθετούμενο όμως σε μια καθόλου προνομιούχο θέση του εκθεσιακού χώρου, καθώς αρχικά είχε απορριφθεί και είχε δεχτεί επιθέσεις από τους κριτικούς. Ήταν τελείως ασυνήθιστο το θέμα του και εντελώς ξένη προς την παραδοσιακή, ακαδημαϊκή αγγλική ζωγραφική η τεχνοτροπία του. Ο ωμός ρεαλισμός της εικόνας μιας ηλικιωμένης, καθιστής γυναίκας, παγερά ανέκφραστης και προσηλωμένης σε κάποιο αόριστο και αδιευκρίνιστο σημείο, έξω από το οπτικό πεδίο του θεατή, σε ένα κλειστό και σκοτεινό περιβάλλον που κυριαρχεί το μαύρο, το γκρι και η ώχρα, προκαλεί θλίψη και συνειρμικά ανακαλεί τη μελαγχολία, τα γηρατειά, τον θάνατο. Το έργο ωστόσο με κάποια καθυστέρηση γνώρισε παγκόσμια αναγνώριση για τους ίδιους ακριβώς λόγους που όταν δημιουργήθηκε προκάλεσε αποστροφή. Για τη δεξιοτεχνία δηλαδή του Γουίστλερ να αποδώσει το κλίμα σήψης και παρακμής με τόση απλότητα έστω κι αν, πιθανώς, δεν ήταν αυτοί οι στόχοι του. Ίσως μάλιστα να αποτελεί μια σύμπτωση ότι στο συγκεκριμένο έργο, μοντέλο ήταν η μητέρα του καλλιτέχνη, Άννα ΜακΝιλ Γουίστλερ. Σύμφωνα με μελετητές του έργου του Αμερικανού ζωγράφου, η Άννα Γουίστλερ πόζαρε για τον γιο της όταν το μοντέλο που έπρεπε να είναι στη θέση της δεν πήγε στο ραντεβού. Κι έτσι, η ηλικιωμένη γυναίκα έγινε ένα σύμβολο μιας συντηρητικής εποχής και χαρακτηρίστηκε από πολλούς ως η «Μόνα Λίζα» της βικτοριανής Αγγλίας.

 

 

Kin-der-Kids, 1906

 

 

Τέτοια έργα αποτελούν «βούτυρο στο ψωμί» για γελοιογράφους και δημιουργούς κόμικς που με την παρωδιακή παρέμβασή τους εκμεταλλεύονται την αναγνωρισιμότητα του πρωτοτύπου και, αναπλαισιώνοντάς το, από τη μια το επανεπικαιροποιούν και από την άλλη το επανανοηματοδοτούν έτσι ώστε να καρπωθούν την υπεραξία του, σχεδόν πάντα για καλοπροαίρετους, χιουμοριστικούς σκοπούς. Μια τέτοια πρώιμη περίπτωση επανάχρησης του έργου προήλθε από τον Αμερικανογερμανό εξπρεσιονιστή ζωγράφο Lyonel Feininger που στα πρώτα χρόνια της καριέρας του εργάστηκε ως γελοιογράφος και δημιουργός κόμικς στις ΗΠΑ. Στη σειρά του «Kin-der-Kids», η πρωταγωνίστρια Θεία Jim-Jam, μια ηλικιωμένη υπερπροστατευτική γυναίκα για τα σκανδαλιάρικα ανίψια της, παρουσιάζεται ως μια διαφορετική εκδοχή της Μητέρας του Γουίστλερ, με παρόμοια αμφίεση αλλά σε ένα εντελώς ανοίκειο για την ηλικία της περιβάλλον. Σε μια από τις παρουσίες της μάλιστα, τοποθετείται από τον Feininger στην ίδια καθιστή στάση αλλά κοιτώντας προς την αντίθετη κατεύθυνση και μπροστά από ένα κατακόκκινο φόντο, σε αντιδιαστολή με τα μουντά χρώματα του πρωτοτύπου. Αν και παραμένει άγνωστο το αν ο Feininger επιδίωκε να παρωδήσει τον Γουίστλερ, να δηλώσει τις εκλεκτικές του συγγένειες και τις επιρροές του ή απλώς σκόπευε στη δημιουργία μιας χιουμοριστικής επανάχρησης, η Θεία Jim-Jam αποτελεί μάλλον την πρώτη μεταφορά της γνωστής εικόνας στο χώρο των κόμικς και των κινουμένων σχεδίων.

 

 

Have You Got Any Castles, 1938

 

 

Τέτοιες μεταφορές υπήρξαν αμέτρητες στη συνέχεια. Το 1938 η Μητέρα του Γουίστλερ εμφανίστηκε σε ένα επεισόδιο της σειράς κινουμένων σχεδίων Merrie Melodies με τίτλο «Have You Got Any Castles», να ζωντανεύει και να κινείται στους ρυθμούς της μουσικής δίπλα στην Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, το Τέρας του Φρανκενστάιν, τον Όλιβερ Τουίστ, τους Τρεις Σωματοφύλακες και άλλους χαρακτήρες της κλασικής λογοτεχνίας, έχοντας ήδη κατακτήσει μια ξεχωριστή θέση στην Ιστορία της Τέχνης.

 

 

Book Revue, 1946

 

 

Σε ένα ριμέικ της ταινίας του 1946 με τίτλο «Book Revue», η ηλικιωμένη γυναίκα παρουσιάζεται στο εξώφυλλο ενός βιβλίου με τίτλο «Famous Paintings» να πέφτει από την καρέκλα της, ενώ το 1953 στη μικρού μήκους ταινία «No Hunting» με πρωταγωνιστή τον Ντόναλντ Ντακ, παίρνει τη μορφή της μητέρας του την ώρα που αυτός ετοιμάζεται για την πρώτη μέρα κυνηγιού. Πάλι δίπλα στον Ντόναλντ στην ταινία «Donald ’s Diary» του 1954, αλλά ως μητέρα της Ντέζι Ντακ αυτήν τη φορά, εμφανίζεται να κρατά έναν τηλεβόα προσπαθώντας να ακούσει τον μνηστήρα της κόρης της.

 

 

Donald 's Diary, 1954

 

 

Ακόμα πιο παράδοξη είναι όμως η παρουσία της στην τηλεοπτική σειρά «The Simpsons», με πρώτη εμφάνιση στο επεισόδιο «The Mansion Family» του 2000 ως πίνακας στο σπίτι του αντιπαθητικού, κακότροπου, φιλοχρήματου, εκδικητικού και ζάμπλουτου ιδιοκτήτη του πυρηνικού εργοστασίου του Springfield κυρίου Μπερνς, που συχνά-πυκνά κάνει εφιαλτική τη ζωή του Homer Simpson και της οικογένειάς του. Κι εδώ η θέση της στο σπίτι ενός χιουμοριστικού «κακού» χρησιμεύει στην αποκάλυψη ενός ακόμα στοιχείου του χαρακτήρα του.

 

 

The Simpsons, 1995

 

 

Μόνο ένας τέτοιος υπέργηρος μισάνθρωπος θα μπορούσε να επιλέξει να τοποθετήσει στον τοίχο του μια βλοσυρή και ηλικιωμένη γυναίκα στα όρια της αποσύνθεσης και της νεκρικής ακαμψίας. Λίγα χρόνια νωρίτερα, αλλά σε ένα ημερολόγιο με τα πρόσωπα των χαρακτήρων της σειράς σε αταίριαστους ρόλους, η Marge Simpson είχε ποζάρει και αυτή ως Μητέρα του Γουίστλερ την ώρα που ξεκουράζει τα πόδια της σε ζεστό νερό διαβάζοντας, τι άλλο, ένα περιοδικό με τίτλο «Μοντέρνα Μητρότητα».

 

 

Περιοδικό MAD, 1963

 

 

Εξίσου χιουμοριστική αλλά και καυστική για επετειακού τύπου γιορτές όπως η «Ημέρα της Μητέρας» ήταν το 1963 η παρουσία της γηραιάς γυναίκας στο εξώφυλλο του περιοδικού MAD, «βίβλου» της παρωδίας και της ειρωνείας ενάντια σε κάθε τι κλασικό και παραδοσιακό, τη στιγμή που ετοιμάζεται να δεχτεί στο κεφάλι της το γράμμα «D» από τον τίτλο του περιοδικού. Λιγότερο αστεία και περισσότερο σοκαριστική ήταν όμως η «Μητέρα του Γουίστλερ» στο εξώφυλλο του περιοδικού «Army @ Love – The Art of War», σε μια σειρά με παρωδίες πολλών γνωστών έργων τέχνης όπως το «Πρόγευμα στη Χλόη» του Μανέ, η «Μόνα Λίζα» του Ντα Βίντσι, το Nighthawks του Χόπερ κ.ά. Κι αυτό γιατί η γηραιά κυρία, αντί να κάθεται ακίνητη σε ένα μουντό σαλόνι, έχει μόλις σπείρει τον τρόμο τριγύρω της και έχει γεμίσει το δωμάτιο με πτώματα από το πολυβόλο της που ακόμα καπνίζει.

 

 

Army @ Love, 2008

 

 

Κι αυτές είναι λίγες μόνο από τις αμέτρητες παρουσίες της «Μητέρας του Γουίστλερ» έξω από το αυστηρό της πλαίσιο. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων οι μεταποιητές της δεν σαρκάζουν το έργο ούτε το θέμα του. Επισημαίνουν παραλληλισμούς και προκαλούν συνειρμούς. Αυτός είναι άλλωστε και ο βασικός σκοπός της μοντέρνας και μεταμοντέρνας παρωδίας που συνθέτει μεταμυθοπλασίες πάνω στα κλασικά έργα. Κι έτσι τα ξανακάνει επίκαιρα αρνούμενη την τοτεμοποίηση και τη μουσειοποίησή τους, αλλά δίνοντάς τους ένα εναλλακτικό νέο νόημα προσαρμοσμένο στις απαιτήσεις των καιρών. Τα κόμικς, η γελοιογραφία και τα κινούμενα σχέδια έχουν πολλά να προσφέρουν σ’ αυτόν τον τομέα, ιδιαίτερα όταν κάνουν χιούμορ. Αρκεί να τα αντιμετωπίζουμε με τη σοβαρότητα που αρμόζει στο χιούμορ.

 

 

 

 

 

Και το σχετικό link...

 

[Βίκτορ Σακβίλ]

Ο πίνακας είχε την ατυχία να τον "συντηρήσει" ο Mr Bean το 1997. Από τότε είναι κάπως έτσι: