Αναζήτηση στην Κοινότητα

Κόμικ: Κοινωνική έκφραση ή κοινωνικοπολιτικό εργαλείο; Τα κόμικς, απόγονοι της βιομηχανικής επανάστασης, συνδέονται ιστορικά με τον πολιτισμό της «μάζας» όπως αυτός κυριάρχησε από τα μέσα του 19ου αιώνα. Όπως αναφέρει ο Zanettin, από μια κοινωνικό-ιστορική οπτική, τα κόμικς έχουν ακριβή χρόνο και τόπο γέννησης, τα τέλη του 19ου αιώνα, στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Ωστόσο, οι προϊστορικές τοιχογραφίες των σπηλαίων θεωρούνται «πρόγονοι» των κόμικς και ακολουθούν οι διαδοχικές εικόνες στις στήλες των Ασσυροβαβυλωνίων και οι επιτύμβιες πλάκες των πυραμίδων της Αιγύπτου. Οι Ινδιάνοι της Αμερικής, οι Εσκιμώοι και οι Σουμερίν σκιαγραφούσαν κι αυτοί ολόκληρες ιστορίες. Στον ελλαδικό χώρο, ο «Δίσκος της Φαιστού» στη Μινωική Κρήτη διηγείται ιστορίες με εικόνες και θα μπορούσε να θεωρηθεί το πρώτο κόμικ της αρχαίας Ελλάδας. Η ανακάλυψη της τυπογραφίας τον 15ο αιώνα οδήγησε στην εμφάνιση των πρώτων εικονογραφημένων εντύπων τον 17ο αιώνα. Κατά τη διάρκεια της ιστορίας τους, τα κόμικς είχαν τη δυναμική να επικοινωνούν κυρίαρχες κοινωνικές αξίες, ενώ ταυτόχρονα παρείχαν το έδαφος για πολιτιστικό κριτικό σχολιασμό, μέσα από τις τρέχουσες τάσεις που συμπεριλαμβάνονταν στο περιεχόμενό τους στην εκάστοτε χρονική περίοδο. Τα κόμικς έχουν υποστεί ποικίλες ιστορικές και γεωγραφικές εξελίξεις, και μερικά είδη, που συχνά συνδέονται με μια συγκεκριμένη μορφή, είναι πιο γνωστά και διαδεδομένα σε ορισμένες περιοχές από ό,τι σε κάποιες άλλες. Ανάλογα δηλαδή τον τόπο από όπου κάποιος προέρχεται, η έννοια που αποδίδουν οι περισσότεροι άνθρωποι στα κόμικς είναι είτε εκείνη του Spiderman και του Batman είτε πιο «νεανικά» strips, όπως το The Beano, Tintin και Astérix ή ακόμη, πιο πρόσφατα, ο περιεκτικός όρος manga. Με τη σημερινή τους μορφή, τα κόμικς ξεκινούν για πρώτη φορά στην Αμερική το 1832, όταν ο Βίλχελμ Μπας σχεδίασε τους ήρωες Max και Moritz που γνώρισαν επιτυχία περισσότερο σαν κωμικά σκίτσα. Τα αμερικανικά κόμικς γρήγορα εξαπλώθηκαν σε όλη την υφήλιο και αναμείχθηκαν με άλλες παραδόσεις σχεδίων. Η εξέλιξή τους είναι τεράστια και η παραγωγή τους αυξάνεται κατακόρυφα την περίοδο του Μεσοπολέμου, οπότε και εμφανίζονται τα πρώτα υπερηρωικά αμερικανικά κόμικς. Είναι η εποχή όπου εμφανίζονται οι υπερήρωες όπως ο Superman (Siegel και Shuster, 1938) και άλλοι δημοφιλείς χαρακτήρες κόμικς, όπως ο Ποπάι του Elzie Crisler Segar, ο Μίκι Μάους του Floyd Gottfredson, η οικογένεια Ντακ του Carl Barks, ήρωες δηλαδή κόμικς που υποστηρίζονται από εκδοτικές αλλά και κινηματογραφικές εταιρείες. Η εμφάνιση των υπερηρώων στα κόμικς θα επηρεάσει την όλη βιομηχανία για όλα τα επόμενα έτη έως και σήμερα, ωθώντας την Ένατη Τέχνη να λειτουργήσει ως μέρος της ευρύτερης πολιτισμικής βιομηχανίας και να προωθήσει παράλληλα και τα άλλα είδη πολιτισμικής βιομηχανίας, όπως είναι ο κινηματογράφος. Τα κόμικς καθίστανται ως ο πλούσιος πάροχος περιεχομένου για άλλες ψυχαγωγικές βιομηχανίες, όπως κινηματογραφικές ταινίες, τηλεοπτικά προγράμματα, βιντεοπαιχνίδια, παιχνίδια και θεματικά πάρκα. Η δημοτικότητα των κόμικς οφείλεται κυρίως στην ευκολία και την ευελιξία τους. Σε σύγκριση με άλλες μορφές ψυχαγωγίας, τα κόμικς είναι αρκετά φθηνά, ενώ μπορούν να αγοραστούν σε ποικίλα καταστήματα με αρκετά εύκολη πρόσβαση, όπως είναι συχνά στα περίπτερα. Επίσης, η κατανάλωση δεν απαιτεί τεχνολογική υποδομή ή συγκεκριμένο επίπεδο αλφαβητισμού και μπορεί να συμβεί οπουδήποτε οι αναγνώστες προτιμούν, χωρίς πολλούς περιορισμούς. Σημαντικό χαρακτηριστικό των κόμικς αποτελεί και η διαπλοκή των θεμάτων τους στα πολιτικά ζητήματα. Τα κόμικς στις σελίδες τους αναπαριστούν με τρόπο χιουμοριστικό και διακωμωδούν τα πολιτικά φαινόμενα. Έτσι η ψυχαγωγία που προσφέρουν συνοδεύεται από τον κοινωνικό προβληματισμό ενώ συμβάλλει στην κοινωνική αφύπνιση. Μέσω της ενασχόλησης με τα κόμικς τα άτομα από την παιδική κιόλας ηλικία είναι ενήμερα για τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις οι οποίες απεικονίζονται παραστατικά από αυτά. Έχοντας ως κοινό λοιπόν άτομα νεαρής ακόμη ηλικίας τα κόμικς μπορούν να περάσουν επικοινωνιακά πολιτικά μηνύματα ή ακόμη να χρησιμοποιηθούν από τους πολιτικούς με συγκεκριμένη επικοινωνιακή στρατηγική. Με αυτόν τον τρόπο η πολιτική πραγματικότητα αισθητοποιείται μέσα από τις περίτεχνες εικόνες και τον συνθηματικό και πολλές φορές σαρκαστικό τρόπο γραφής που αν και φαντάζει απλοϊκός κρύβει ωστόσο μέσα του βαθιά νοήματα. Εδώ και πολλές δεκαετίες τα πολιτικά κόμματα έχουν χρησιμοποιήσει τα κόμικς στις πολιτικές τους εκστρατείες όπως για παράδειγμα Μπιλ Κλίντον (1996), Ομπάμα (2008), Μέρκελ (2009), Πούτιν (2011), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2010) και η Προεδρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης της Πολωνίας (2011). Ως εκ τούτου, τα πολιτικά κόμικς είναι ένα παράδειγμα της ανάμειξης της λαϊκής κουλτούρας, της ψυχαγωγίας και του «politainment». Τέλος, η ισχύς των κόμικς γίνεται εμφανής μέσα από το παράδειγμα του Persepolis, αν αναλογιστεί κάποιος ότι θεωρείται απαραίτητο να διαβάζεται από τους μελλοντικούς στρατιωτικούς ηγέτες της Αμερικής. Θεωρείται ότι είναι μια σοφή επιλογή για το πρόγραμμα σπουδών, όχι μόνο επειδή είναι συναρπαστικό κατά την ανάγνωση, αλλά και επειδή μέσα από τα απλά μαύρα και λευκά καρέ κατά πάσα πιθανότητα θα δώσει στους δοκίμους μια καλύτερη κατανόηση του Ιράν από οποιοδήποτε άλλο ακαδημαϊκό κείμενο ή δημοσίευμα εφημερίδας. Το Persepolis δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στη Γαλλία και δεδομένης της μεγάλης επιτυχίας του σε πολλές χώρες, προσαρμόστηκε σε ταινία animation το 2007. Πρόκειται για την αυτοβιογραφία της Ιρανής καλλιτέχνιδος Marjane Satrapi, η οποία γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Τεχεράνη το 1969. Μέσα από τις εικόνες, που, όπως έχει αναφερθεί, αποτελούν ισχυρό εργαλείο, επικοινωνούνται μηνύματα, πολιτικές ιδέες και απόψεις, αφήνοντας τον αναγνώστη είτε να τις δεχτεί άκριτα είτε να αναζητήσει περισσότερες πληροφορίες μέσω άλλων πηγών. *Το κείμενο γράφτηκε με αφορμή τον θάνατο του Στιβ Ντίτκο (Ιούνιος του 2018) και τον θάνατο του Σταν Λι, (Νοέμβριος 2018), και οι δύο δημιουργοί του σούπερ ήρωα της Marvel «Spiderman». Από την Ιωάννα Δεληγιάννη, ιστορικό Ευρωπαϊκού Πολιτισμού - Ειδικό Πολιτιστικής Διαχείρισης MSc Πηγή

Αναζητώντας τις ρίζες του κόμικ στην αρχαιότητα Απ' ό,τι φαίνεται οι αρχαίοι ημών πρόγονοι απολάμβαναν όσο κι εμείς την αφήγηση ιστοριών με εικόνες Σκηνή από το grafic novel των Jennifer A. Rea και Liz Clarke, Perpetua’s Journey: Faith, Gender, and Power in the Roman Empire (2017) που εκδίδεται από τις πανεπιστημιακές εκδόσεις της Οξφόρδης. Τα εικονογραφηγήματα, ή graphic novels όπως είναι ευρύτερα γνωστά, αποτελούν εδώ και πάρα πολλά χρόνια ένα πολύ ισχυρό μέσο, αν κάποιος θέλει να απευθυνθεί στην μάζα. Οι ιστορίες που έχουν ειπωθεί μέσα από την τέχνη και τα τεχνουργήματα των αρχαίων έχουν αγγίξει πολύ περισσότερους ανθρώπους απ' ό,τι οι αρχαίοι συγγραφείς, ωστόσο ποτέ δεν αντιμετωπίστηκαν με τον σεβασμό που αποδίδεται στον Θουκυδίδη ή τον Βιργίλιο. Αυτό προκύπτει εν μέρει από την πεποίθηση ότι ο γραπτός λόγος και ο εγγραμματισμός είναι τα δύο στοιχεία που φανερώνουν την εκλέπτυνση του πολιτισμού. Ωστόσο, το να διευρύνουμε την έννοια του εγγραμματισμού προκειμένου να συμπεριλαμβάνει και μία οπτική εκδοχή του λεξιλογίου, προάγει τα κόμικ, τα εικονογραφηγήματα και άλλες μορφές αφηγηματικής τέχνης και μας επιτρέπει να «διαβάσουμε» τον αρχαίο κόσμο πολύ πιο επιτυχώς. Η αρχική προέλευση των κόμικ και των graphic novels είναι ασαφής και αλλάζει σύμφωνα με το πώς ακριβώς ορίζει κανείς το μέσον. Η ετυμολογία του όρου προκύπτει από τη χρήση κωμικών σχεδίων που εισήχθησαν στις αμερικανικές εφημερίδες στα τέλη του 19ου αιώνα. Ωστόσο, αν θεωρήσουμε πως τα κόμικ είναι μία σειρά εικονογραφημένων πλαισίων των οποίων η αλληλουχία σχηματίζει μια οπτική αφήγηση, τότε η γέννηση τους τοποθετείται χρονικά κάπου στις σπηλαιογραφίες της παλαιολοθικής Γαλλίας. Σελίδα από τον Codex Purpureus Rossanensis, ευαγγέλιο με εικονογραφήσεις (6ος αι.) Πρόσφατη έρευνα σχετικά με την χρήση των γραφιστικών αφηγήσεων του αρχαίου κόσμου αποκάλυψε την αξία τους για τους απλούς ανθρώπους της αρχαιότητας στην περιοχή της Μεσογείου, η οποία θυμίζει την εκτίμηση που τρέφουν οι σύγχρονοί μας για τα έργα αυτά. Ο George Kovacs, καθηγητής Αρχαίων Ελληνικών και Ρωμαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Trent, έχει δημοσιεύσει πολλά άρθρα που αφορούν τη χρήση γραφικών τεχνών στην αφήγηση κατά την αρχαιότητα. Τονίζει πως παρότι συχνά αυτού του είδους τα έργα θεωρούνται κατώτερα των επικών ποιημάτων ή της ιστορικής πρόζας, ωστόσο ήταν απαραίτητα για την δημιουργία περίπλοκων αφηγήσεων που υποκαθιστούσαν τον αλφαβητισμό. Ο κόσμος της αρχαίας Μεσογείου βασιζόταν στην προφορική και εικονογραφική επικοινωνία, δηλαδή σε έναν συνδυασμό ομιλίας, σχεδίων και γραφής, ο οποίος αποτελούσε αρκετά πιο αποτελεσματική μορφή επικοινωνίας απ' ό,τι η γραφή. Κατά την αρχαιότητα υπολογίζεται πως μόνο το 10% με 15% του πληθυσμού ήταν εγγράμματο. Παρόλ' αυτά ο εγγραμματισμός εκφράζεται στο πλαίσιο ενός ευρέως φάσματος και μπορεί να συμπληρωθεί από εικόνες. Ο Peter Keegan, ειδικός στα αρχαία γκραφίτι, σημειώνει πως το αν κάποιος είναι εγγράμματος αφορά μία συνέχεια και όχι μία μεμονωμένη δεξιότητα που είτε έχει, είτε δεν έχει κανείς. Το γεγονός αυτό αποκαλύπτεται και από τα εκτενή κειμενικά και εικονογραφικά γκραφίτι που επιζούν από την αρχαιότητα. Η «Πλάκα των Εργαστίνων» (447-432 π.Χ.) απεικονίζει έξι Εργαστίνες, τις νεαρές που είχαν ως καθήκον να υφάνουν το πέπλο της θεάς Αθηνάς για την πομπή των Παναθηναίων. Η πλάκα σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου, στο Παρίσι. Ίσως η προτίμηση και η επιμονή μας στον αλφαβητικό εγγραμματισμό να οφείλεται εν μέρει στην πεποίθησή μας πως πρόκειται για μια στενογραφία του ίδιου του πολιτισμού μας. Η αφηγηματική τέχνη στην αρχαιότητα διέθετε μια δομή παρόμοια με εκείνη που συναντούμε στα σύγχρονα κόμικ. Όπως ακριβώς οι καλλιτέχνες σήμερα χρησιμοποιούν τη διάταξη των τετραγωνιδίων ώστε να δομήσουν και να πλαισιώσουν τις ιστορίες τους, έτσι και οι αρχαίοι τεχνίτες χρησιμοποιούσαν καταχωρήσεις, αρχιτεκτονικά στοιχεία και άλλα οπτικά όρια προκειμένου να οριοθετήσουν κάποιες σκηνές ή να τοποθετήσουν χωρικά και να εξελίξουν χρονικά μία ιστορία. Το «Λάβαρο της Ουρ» χρονολογείται στα 2.600 π.Χ. και προέρχεται από την πόλη της Ουρ που τοποθετείται στο σημερινό Ιράκ. Το μυστηριώδες αυτό ξύλινο κουτί αφηγείται μία συνεχόμενη ιστορία γευμάτων και στρατιωτικών εκστρατειών που εκτυλίσσονται σε τρεις διακριτές ζώνες με ένθετη ψηφιδωτή διακόσμηση από όστρακο, lapis lazuli και ερυθρό λίθο. Με παρόμοιο τρόπο οι τοιχογραφίες στους ναούς και τα ταφικά μνημεία της Αρχαίας Αιγύπτου αναμιγνύουν συχνά ιερογλυφικά και γραφικές απεικονίσεις προκειμένου να εξιστορήσουν τα πεπραγμένα των Φαραώ. Το Λάβαρο της Ουρ, 2.600 π.Χ. Στην αρχαία Ελλάδα, οι καλλιτέχνες συχνά χρησιμοποιούσαν τις ζωφόρους των ναών και τα αγγεία για να απεικονίσουν θρησκευτικές τελετές, στρατιωτικούς θριάμβους ή ιστορίες από την μυθολογία. Η ζωφόρος του Παρθενώνα για παράδειγμα αναπαριστά την πομπή των Παναθηναίων. Στη ζωφόρο απεικονίζονται οι προσκυνητές που κινούνται προς τον Παρθενώνα. Σε κεραμικά αγγεία βρίσκουμε επίσης συχνά απεικονίσεις σημαντικών προφορικών επών ή μυθολογικών επιτευγμάτων, όπως οι άθλοι του Ηρακλή και σκηνές από τον Τρωικό Πόλεμο, και αν τοποθετηθούν σε μία συγκεκριμένη σειρά μπορούν να εξιστορήσουν σχεδόν το σύνολο του μύθου. Πολλές από αυτές τις γραφιστικές αφηγήσεις που έχουν επιζήσει ως σήμερα είχαν χρηματοδοτηθεί από το κράτος ή τον ανώτατο άρχοντα, ηγεμόνα της πόλης και ουσιαστικά αποτελούσαν την προπαγάνδα της εποχής. Οι εκλεπτυσμένες σκηνές που χαράχθηκαν στις Στήλες του Τραϊανού και του Μάρκου Αυρηλίου στην Ρώμη είχαν ως σκοπό να μεταφέρουν το αφήγημα των Ρωμαίων αυτοκρατόρων για τον ιμπεριαλισμό και τον πόλεμο, αλλά επίσης αναπαριστούσαν την καθημερινή ζωή των στρατιωτών στις εσχατιές της αυτοκρατορίας. Υπήρξε όμως και αφηγηματική τέχνη που προερχόταν όχι από την άρχουσα τάξη αλλά τον απλό λαό. Η Πομπηία και το Ερκουλάνουμ μας παρέχουν απτές αποδείξεις ότι ο μέσος άνθρωπος χρησιμοποιούσε εικονογραφηγήματα στο σπίτι, στο αμφιθέατρο και σε μέρη όπως τα εστιατόρια ή χώρους οινοποσίας. Μια σειρά νωπογραφιών και γκραφίτι σε ταβέρνα της Πομπηίας αφηγούνται μια διασκεδαστική ιστορία με θαμώνες που έπαιζαν ζάρια και έπιναν. Εκτός από τις νωπογραφίες και τις τοιχογραφίες, οι περίτεχνες μαρμάρινες σαρκοφάγοι αφηγούνταν γνωστές ιστορίες ή εξιστορούσαν τον βίο των τεθνεώτων αναμιγνύοντάς τον με τις ιστορίες των ηρώων. Με την επέλαση του Χριστιανισμού οι θρησκευτικές ιστορίες που συνόδευαν τη νέα θρησκεία έγιναν εξίσου σημαντικές και χρειάστηκε να ειπωθούν επίσης σε μια πλατιά μάζα ανθρώπων που δεν ήταν λόγιοι. Νωπογραφία από ένα αναψυκτήριο στην Via di Mercurio στην Πομπηία απεικονίζει διασκεδαστικές σκηνές. Στους «Βίους των Ηγουμένων» ο Σεβάσμιος Βέδας σημείωσε πως ένας Αγγλοσάξονας του 7ου αιώνα ονόματι Βενέδικτος Μπίσκοπ στη Νορθούμπρια αναμείγνυε σκηνές από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη προκειμένου να δείξει πώς συνδέονταν. Μια εικόνα του Ισαάκ να κουβαλάει ξύλο για τη θυσία του γιου του ακολουθείται από μία εικόνα του Χριστού που κουβαλάει τον σταυρό του. Οι ζωγραφιές αυτές ήταν σημαντικές προκειμένου να εξηγηθεί στους νέους προσήλυτους της Αγγλίας το πώς οι παλαιότερες εβραϊκές ιστορίες συμπλήρωναν τις νεότερες χριστιανικές εντός του συστήματος της χριστιανικής πίστης. Ίσως ένας άλλος λόγος που τα εικονογραφηγήματα και τα κόμικ έχουν την φήμη χαμηλότερης ποιότητος λογοτεχνίας οφείλεται στο ότι είναι δημοκρατικότερα μέσα από πλευράς προσβασιμότητας. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως πρόκειται για εγγενώς απλοϊκά έργα. Τον πρώιμο Μεσαίωνα η αφηγηματική τέχνη εξακολουθούσε να επιτρέπει στους ανθρώπους να αποκτούν πρόσβαση σε νέες και παλιές ιστορίες, ενώ συχνά παρουσίαζε τις ιστορίες μαρτύρων και αγίων, πολλοί εκ των οποίων ήταν σκλάβοι ή και γυναίκες, δηλαδή πρόσωπα που σπάνια θα αποτελούσαν τους ήρωες ενός λόγιου έργου. Ο περίφημος Κρύσταλλος του Λοθάριου αφηγείται την ιστορία της Σουζάνα, την οποία παρενοχλούσαν και εκβίαζαν ηδονοβλεψίες και κανείς δεν την πίστευε ώσπου ένας νεαρός ονόματι Δανιήλ την υπερασπίστηκε. Υπάρχουν άπειρα άλλα παραδείγματα αφηγηματικής τέχνης που απευθυνόταν στον απλό λαό: τα εικονογραφημένα χειρόγραφα του Μεσαίωνα, οι ταπισερί και άλλα χειροτεχνήματα συνδύαζαν τη γραφή με την εικόνα. Είναι όμως άξιο λόγου πως πλέον οι Κλασικοί «μεταγράφονται» σε graphic novels για να προσεγγίσουν παρόμοιο κοινό και ξανά η γραφή και η εικόνα χρησιμοποιούνται για να μας μεταφέρουν τις ιστορίες της αρχαιότητας. «Δημοκρατία», το grafic novel του Αλέκου Παπαδάτου, Αβραάμ Κάουα και Annie di Donna. Βιβλία όπως το Classics and Comics έχουν πλέον καταστήσει πιο σαφές το ότι ήδη από την δεκαετία του 1940 τα κόμικ αναφέρονταν πολύ συχνά στην αρχαία ελληνική μυθολογία και χρησιμοποιούσαν κλασικές φιγούρες της αρχαιότητας όπως ο Ιούλιος Καίσαρας. Ωστόσο η σύγχρονη τάση στα graphic novels έχει επιτρέψει να ειπωθούν κάποιες κλασικές ιστορίες που προκύπτουν από ιστορικά γεγονότα μέσα από αυτό το λογοτεχνικό μέσο. Κάποιες εκδοχές ήταν εξόχως ανακριβείς αλλά άλλες κατόρθωσαν να αναπαράξουν μια πιο πιστή εικόνα. Μπορεί οι περισσότεροι μελετητές της αρχαίας Ελλάδας να ανατριχιάζουν στο άκουσμά του, αλλά η σειρά του Φρανκ Μίλερ 300 αφηγείται το ιστορικό γεγονός της Μάχης των Θερμοπυλών που έλαβε χώρα το 280 π.Χ. Η απεικόνιση του Μίλερ ήταν σε μεγάλο βαθμό ανακριβής. Επέλεξε να αγνοήσει τελείως την συμμετοχή των ειλώτων και παρουσίασε τους Πέρσες μέσα από ένα ξενοφοβικό πρίσμα. Πλέον όμως οι λόγιοι έχουν αρχίσει να προσφέρουν τα φώτα και τις γνώσεις τους στον χώρο των εικονογραφηγημάτων και έτσι η ιστορική ακρίβεια έχει αυξηθεί σημαντικά. Πλέον έχει αναγνωριστεί και η διδακτική αξία των graphic novels. Η σειρά Εποχή του Χαλκού χρησιμοποιεί τα ομηρικά έπη για να οπτικοποιήσει τα γεγονότα του Τρωικού Πολέμου για ένα νέο κοινό. Άλλοι έχουν ασχοληθεί με την αρχαϊκή και την κλασική περίοδο. Το 2015, το εικονογραφήγημα Democracy των Αλέκου Παπαδάτου, Αβραάμ Κάουα και Annie di Donna εξιστόρησε τα πολιτικά τεκταινόμενα στην Αθήνα το 490 π.Χ. στις αρχές των συρράξεων με τους Πέρσες. Ο Κρύσταλλος του Λοθάριου (855-869 μ.Χ.) είναι τεχνούργημα της Καρολιγγιανής Αυτοκρατορίας και αφηγείται την ιστορία της Σουζάνα, όπως αυτή εξιστορείται στο Βιβλίο του Δανιήλ. Το κρύσταλλο ανήκει στην συλλογή του Βρετανικού Μουσείου. Η σειρά κόμικ Three αποπειράθηκε και κατόρθωσε να διορθώσει την κατάφωρη πλαστογράφηση της ιστορίας εξιστορώντας την εξέγερση των ειλώτων στην Σπάρτη το 364 π.Χ. και την ήττα της Σπάρτης από την Θήβα. Πολλές από αυτές τις ιστορίες επιλέγουν να αφηγηθούν τα γεγονότα από την οπτική καθημερινών ανδρών και γυναικών που ζούσαν τότε. Οι μελετητές της αρχαιότητας παρέχουν την εμπειρογνωμοσύνη τους στους καλλιτέχνες κι αυτοί με την σειρά τους εμπνέουν τους αναγνώστες τους να μάθουν περισσότερα για την αρχαιότητα και ίσως ακόμα να αναζητήσουν τα πρωτότυπα κείμενα του Ομήρου και του Ηροδότου. Όπως και στο παρελθόν τα σημερινά graphic novels αφηγούνται και θρησκευτικές ιστορίες. Η πλούσια εικονογράφηση του Τομ Γκολντ στον Γολιάθ παρουσιάζει την γνωστή ιστορία από την πλευρά του Γολιάθ. Επιπλέον, η πρόσφατη έκδοση του εικονογραφηγήματος Perpetua's Journey εξιστορεί την ιστορία της μάρτυρος Περπέτουα που δολοφονήθηκε στο αμφιθέατρο της Καρχηδόνας το 203 π.Χ. μαζί με την σκλάβα της Φελίσιτας και πολλούς ακόμα χριστιανούς. Η Oxford University Press, ένας από τους πιο διακεκριμένους πανεπιστημιακούς εκδοτικούς οίκους, επέλεξε να τυπώσει την ιστορία όπως την έγραψε η Τζένιφερ Ρία, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Φλόριντα, και την εικονογράφησε η Λιζ Κλαρκ, ως μέρος μιας νέας σειράς graphic novels όπου χρησιμοποιούν και αρχαία κείμενα ώστε να κάνουν την ιστορία πιο ζωντανή. Σκηνή από την ταπισερί του Μπαγιέ. Μπορεί τα εικονογραφηγήματα και τα κόμικ που εστιάζουν στην αρχαιότητα να φαντάζουν ως νέο και επαναστατικό είδος στις πανεπιστημιακές εκδόσεις, αλλά ο συνδυασμός λόγου και εικόνας δεν θα ξένιζε τους κατοίκους της λεκάνης της Μεσογείου κατά την αρχαιότητα. Αυτές οι εικονογραφημένες ιστορίες είναι εντυπωσιακές και συγκρατούν το ενδιαφέρον ενός νέου, νεότερου και ευρύτερου αναγνωστικού κοινού. Ωστόσο αν η τάση αυτή δεν υποχωρήσει η ιντελιγκέντσια θα πρέπει να αναγνωρίσει την αξία των graphic novels και των κόμικ και να τα θεωρήσει ισάξια των άλλων λογοτεχνικών ειδών όπως η ποίηση, η μυθοπλασία και η ιστορική πρόζα, υπέρμαχοι των οποίων είναι εδώ και χρόνια οι πανεπιστημιακοί. Πηγή

27/07/14 Η διεθνής διάσταση της ένατης τέχνης Τα κόμικς αναπτύχθηκαν και εξελίχθηκαν, λιγότερο ή περισσότερο, σε κάθε σημείο του πλανήτη. Η ποικιλία τους είναι ανεξάντλητη και η παραγωγή τους διαρκώς αυξανόμενη. Οπου υπάρχουν άνθρωποι, υπάρχει γραφή και σχέδιο. Αρα υπάρχει και ο συνδυασμός τους. Δηλαδή τα κόμικς. Ανεξαρτήτως του πώς ορίζει ο καθένας την έννοια των κόμικς και πότε χρονολογεί την αφετηρία τους, η συνύπαρξη του λόγου με την εικόνα είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο, που χρήζει μελέτης, ευρείας και συγκριτικής. Οι Dan Mazur και Alexander Danner μελετούν τα παγκόσμια κόμικς σε ένα βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε. Το εξώφυλλο του «Comics», A Global History, 1968 to the Present» Τις τελευταίες δεκαετίες, η επιστημονική και ακαδημαϊκή έρευνα γύρω από την προέλευση, τις απαρχές και την εξέλιξη των κόμικς έχουν οδηγήσει σε μια σειρά από μελέτες, ανακοινώσεις και βιβλία που εξετάζουν από κάθε πλευρά και οπτική γωνία την ιστορία του είδους. Ωστόσο, η συντριπτική πλειονότητα αυτών των μελετών είναι αμερικανοκεντρική ή τουλάχιστον δυτικοκεντρική, εστιάζοντας στα κόμικς που δημιουργήθηκαν και κυκλοφόρησαν στις ΗΠΑ και τη Δυτική Ευρώπη ενώ υποβαθμίζεται ή και αποσιωπάται συχνά η υπόλοιπη παγκόσμια παραγωγή. Οι λόγοι είναι πολλοί: η τεράστια ποσότητα κόμικς που κυκλοφορούν στις ΗΠΑ, η αγγλική γλώσσα που είναι πλέον διεθνής, η διείσδυση και διάδοση των κόμικς στην αμερικανική κοινωνία και φυσικά η υψηλή ποιότητα πολλών εξ αυτών. Δεν πρέπει όμως να υποτιμάται και η καλλιτεχνική δημιουργία στον υπόλοιπο κόσμο, καθώς δεν είναι λίγες οι χώρες που έχουν να επιδείξουν πολλά και καλά κόμικς. Αυτή ήταν και η αφορμή που ώθησε τους Dan Mazur και Alexander Danner, ερευνητές και ιστορικούς των κόμικς, στη συγγραφή ενός εξαιρετικού βιβλίου 320 σελίδων που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Thames & Hudson: «Comics, A Global History, 1968 to the Present» (Κόμικς, μια παγκόσμια ιστορία από το 1968 μέχρι σήμερα). Ηδη από την προμετωπίδα της εξαιρετικής μελέτης τους οι Mazur και Danner επισημαίνουν: «Επί δεκαετίες, οι διανοούμενοι συζητούν για τις απαρχές των κόμικς, διαφωνώντας ανταγωνιζόμενοι γύρω από το “ποιο είναι το πρώτο κόμικς;”. Η απάντηση σε μια τέτοια ερώτηση μοιάζει όλο και λιγότερο σημαντική. Αυτό που πρέπει να κρατήσουμε από τη συζήτηση είναι η πεποίθηση ότι καμία μεμονωμένη κουλτούρα ή χώρα δεν μπορεί να αξιώσει την ιδιοκτησία του μέσου. Η ανθρώπινη ροπή προς την αφήγηση ιστοριών με ζωγραφιές και το συνδυασμό εικόνων και κειμένου είναι διεθνής». Ξεκαθαρίζουν έτσι ότι δεν θα επικεντρωθούν μόνο στην αμερικανική παραγωγή ούτε θα επιχειρήσουν μια παγκόσμια καταγραφή από τα βάθη της προϊστορίας μέχρι τις μέρες μας. αλλά θα εξετάσουν την παράλληλη εξέλιξη του είδους σε διάφορα σημεία του πλανήτη τα τελευταία 50 χρόνια. «Ο σκοπός του βιβλίου είναι να δημιουργήσει μια επισκόπηση της ανάπτυξης των κόμικς (γνωστών και ως bande dessinée, manga, fumetti, tebeos, historietas, komiks) τα τελευταία 50 χρόνια υπό μια παγκόσμια οπτική. Για πρακτικούς λόγους, περιλαμβάνονται πρωτίστως οι τρεις βασικές κουλτούρες παραγωγής κόμικς (Βόρεια Αμερική, Ιαπωνία, Δυτική Ευρώπη) αλλά εξετάζονται επίσης και άλλες χώρες και ήπειροι. Πιστεύουμε ότι η ευρεία προβολή των έργων ξένων πολιτισμών και η γνώση των ιστοριών τους και της εξέλιξής τους είναι τόσο σημαντικές στον εμπλουτισμό της μελέτης των κόμικς όσο είναι και για κάθε άλλο μέσο. Αν και αυτή η ευρύτητα έχει συχνά αγνοηθεί, το έλλειμμα βαθμιαία διορθώνεται – σημαντικά ξένα έργα, όλο και περισσότερο μεταφράζονται – αλλά το τοπίο παραμένει ακόμη κατασκευασμένο από θραύσματα. Ο στόχος αυτού του βιβλίου είναι να παράσχει έναν ευρύτερο, απ’ ό,τι συνήθως, χάρτη στον οποίο να ταιριάξουν όλα αυτά τα θραύσματα καθώς επίσης και να επισημάνει κάποιες ανεξερεύνητες περιοχές» δηλώνουν οι συγγραφείς. Η καταγραφή της ιστορίας των Mazur και Danner εκκινεί από το κίνημα των underground κόμικς στις ΗΠΑ και το έργο μεγάλων δημιουργών όπως οι Robert Crumb, Jay Lynch, Justin Green, Spain Rodriguez κ.ά. που μετέθεσαν τη θεματική από το χιούμορ και την περιπέτεια στον κοινωνικό προβληματισμό και συντάχθηκαν με τα κινήματα των τελών της δεκαετίας του ’60. Ακολουθούν τα mainstream αμερικανικά κόμικς που προέκυψαν από τις κοσμογονικές αλλαγές που επέφεραν οι υπερήρωες των Stan Lee – Jack Kirby και εν συνεχεία οι δυο συγγραφείς εξετάζουν τα ιαπωνικά manga δημιουργών όπως οι Tezuka, Umezu, Ikeda, Oshima κ.ά., αλλά και τα εξίσου σημαντικά και πρωτοποριακά εναλλακτικά ιαπωνικά κόμικς των Tatsumi, Sasaki, Matsumoto, Mizuki κ.ά. Η Ευρώπη με τα κόμικς των Bilal, Reiser, Crepax, Moebius και των πολλών ανθολογιών και περιοδικών, ιδιαίτερα στη Γαλλία, ακολουθεί, για να περάσουμε στη δεκαετία του ’80 με τις νέες τάσεις στην Ιταλία και στην Ισπανία, τη βρετανική άνοιξη και την «εισβολή» καλλιτεχνών στις ΗΠΑ και την έλευση και διάδοση των graphic novels κατά τη δεκαετία του ’90 (Spiegelman, Eisner, Burns κ.ά.). Για τη σύγχρονη εποχή, οι Mazur-Danner γίνονται εξόχως κατατοπιστικοί και παρουσιάζουν εκτενέστατα την πανσπερμία και πολυποικιλότητα των ειδών κόμικς παγκοσμίως με παραδείγματα όχι μόνο από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη, αλλά και από περιοχές όπως η Κορέα, η Ταϊβάν, η Αυστραλία, οι λατινοαμερικανικές χώρες κ.ά. με επίκεντρο τα εναλλακτικά κόμικς για ενήλικους αναγνώστες και τα διαρκώς αναπτυσσόμενα web comics. Το συμπέρασμα που εξάγεται αβίαστα από την εξαιρετική μελέτη των Mazur και Danner είναι ότι η διάδοση των κόμικς είναι πλέον παγκόσμιας κλίμακας και η εξέλιξή τους σε κάθε χώρα και σε κάθε εποχή έχει ομοιότητες και διαφορές που αξίζει να ερευνηθούν περαιτέρω. Σε αυτή την έρευνα που μένει να γίνει πράξη από τους ιστορικούς του μέλλοντος δεν χωρούν αποκλεισμοί, αλλά απαιτείται ενδελεχής μελέτη με όρους ισοτιμίας των πολιτισμών και δημοκρατικότητας απέναντι στα είδη των κόμικς. Που είναι πολλά και θα γίνουν ακόμη περισσότερα όσο αυξάνονται οι αναγνώστες τους και οι δημιουργοί τους.

31/05/14 Καρέ Καρέ Οι απαρχές των κόμικς Πότε δημιουργήθηκαν κόμικς για πρώτη φορά; Ποια η προέλευση και η καταγωγή τους; Μπορούν να θεωρηθούν ως κόμικς έργα του παρελθόντος που συνδυάζουν την εικόνα με τον λόγο σε αφηγηματική διαδοχή; Σε αυτές και άλλες ερωτήσεις επιχειρεί να απαντήσει ο Thierry Smolderen στο νέο του βιβλίο με τίτλο Οι απαρχές των κόμικς. Κείμενα: Γιάννης Κουκουλάς – Eπιμέλεια: Λουίζα Καραγεωργίου, Γιάννης Κουκουλάς Το ζήτημα της προέλευσης και της καταγωγής των κόμικς απασχολεί τις τελευταίες δεκαετίες τους ιστορικούς και τους ερευνητές του είδους που, μελετώντας τα έργα του παρελθόντος, επιχειρούν να εντοπίσουν την πιθανή έναρξη μιας αλυσίδας που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας. Υπάρχει το «Εργο Νο. 0»; Και αν ναι ποιο είναι; Η απάντηση δεν μπορεί να είναι ποτέ μονοσήμαντη, καθώς ο άνθρωπος χρησιμοποίησε εικόνες σε εσκεμμένη διαδοχή από τα προϊστορικά χρόνια για σκοπούς που είτε μας είναι άγνωστοι είτε μόνο εικασίες μπορούμε να κάνουμε (λατρευτικοί λόγοι, οδηγίες κυνηγιού κ.λπ.). Τα ιερογλυφικά της Αρχαίας Αιγύπτου θεωρημένα ως εικόνες συνδυασμένα με μεγαλύτερες εικόνες, τα αφηγηματικά ανάγλυφα των αρχαίων Ελλήνων (π.χ. ζωφόρος του Παρθενώνα), τα πρώιμα πάνελς στη ρωμαϊκή στήλη του Τραϊανού, τα βυζαντινά χειρόγραφα, η ταπισερί της Bayeux είναι ορισμένες περιπτώσεις που η σύγχρονη έρευνα αναγνωρίζει ως έργα που αξιοποιούν την αφήγηση είτε χρησιμοποιώντας γραπτό λόγο είτε όχι. Ωστόσο, παρά τη στρατευμένη εμμονή κάποιων να τα θεωρήσουν όλα αυτά κόμικς, είναι γεγονός ότι δεν δημιουργήθηκαν ως κόμικς και όσο δεν υπάρχει κανείς καθολικά αποδεκτός ορισμός για τα κόμικς οι ισχυρισμοί αυτοί είναι αστήρικτοι, υπεραπλουστευτικοί και εντέλει περιττοί. O Thierry Smolderen, σεναριογράφος, ιστορικός των κόμικς και διδάσκων στη Σχολή Εικόνας της Angouleme, αποφεύγει τέτοιου τύπου ισοπεδωτικές γενικεύσεις και επιλέγει να αναζητήσει τις απαρχές των κόμικς στον δέκατο όγδοο αιώνα, αφότου, δηλαδή, έχει ανακαλυφθεί η τυπογραφία και υπάρχουν έντυπα μαζικής κυκλοφορίας. Δεν δείχνει να συμμερίζεται την άποψη του Les Daniels ότι «τα κόμικς δεν γεννήθηκαν, εξελίχθηκαν» αλλά ούτε και Αμερικανών ιστορικών όπως ο Maurice Horn και ο Thomas Inge που θεωρούν τα κόμικς ως καθαρά αμερικανικό προϊόν (μαζί με τη τζαζ και τον κινηματογράφο) με έναρξή τους το 1895 και πρώτο δείγμα τους το Yellow Kid. Αντιθέτως, ο Smolderen εκκινεί τη δική του «ιστορία» από τον Βρετανό William Hogarth, ζωγράφο και γελοιογράφο που, έχοντας έντονο το πολιτικό στοιχείο, πειραματίστηκε με την αφηγηματικότητα μέσω διαδοχικών εικόνων, συχνά εμβάλλοντας και κείμενο στα έργα του. Αφού αναλύει τα έργα και άλλων Βρετανών γελοιογράφων της εποχής, συνεχίζει με την τεράστια συμβολή του Ελβετού Rodolphe TÖpffer, τον οποίο ο ιστορικός τέχνης Ernst Gombrich έχει βαπτίσει πατέρα των κόμικς, ενώ το έργο του είχε εκθειαστεί ακόμα και από τον Γκέτε. Στον TÖppfer, o Smolderen αποδίδει μια ρομαντική προτίμηση προς το πρωτόγονο καθώς η σχεδιαστική και σεναριακή του ελευθεριότητα σε συνδυασμό με τους ατέλειωτους πειραματισμούς δημιουργούν μια μοναδική σάτιρα του υλιστικού, βιομηχανοποιημένου κόσμου που έχει επηρεάσει καλλιτέχνες όπως ο Chris Ware και ο George Herriman. Εξετάζοντας το έργο εικαστικών όπως ο Gustave Dore, που καταπιάστηκε και με τη γλώσσα της εικονογραφημένης αφήγησης, και γελοιογράφων όπως ο Cham, η μελέτη του Smolderen φτάνει στην άνθιση του ψυχαγωγικού Τύπου και στα εικονογραφημένα περιοδικά που φιλοξένησαν καλλιτέχνες όπως ο Wilhelm Busch, ο Rudolph Dirks και ο A. B. Frost στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα. Τότε, κατά τον συγγραφέα, συγκροτείται το σύγχρονο οπτικοακουστικό λεξιλόγιο των κόμικς με χαρακτηριστικά παραδείγματα το Yellow Kid του Richard Outcault και το Little Nemo in Slumberland του Winsor McCay που δημοσιεύονταν σε αμερικανικές εφημερίδες αποκτώντας τεράστια δημοφιλία. Το ίδιο «λεξιλόγιο» αξιοποιούν και διευρύνουν τα κόμικς της εποχής μας, χωρίς να είναι ανάγκη να ανατρέχουμε πάντα σε κάποια υποθετική και τεχνητή απαρχή για να τα ερμηνεύσουμε. Μικρή σημασία έχει, άλλωστε, μια απλουστευτική κατάταξη που βασίζεται σε σοβινιστικά, εθνικά ή καθαρά φορμαλιστικά κριτήρια, ενώ αντίθετα έχει πολύ μεγάλη αξία η δημοκρατική μελέτη με όρους ισότητας και σεβασμού κάθε κουλτούρας και κάθε εποχής, ανεξαρτήτως της χώρας προέλευσης των έργων με στόχο την ερμηνεία του παρόντος και την προετοιμασία του μέλλοντος.