Αναζήτηση στην Κοινότητα

Πλησιάζοντας η 28η Οκτωβρίου, επέτειος της εισόδου της χώρας μας στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, του οποίου οι αναπαραστάσεις, τουλάχιστον στην τηλεόραση, είναι αν μη τι άλλο προβληματικές ή/και γραφικές, έρχεται στον νου μας το εμβληματικό βιβλίο της Susan Sontag με τον εύγλωττο τίτλο «Παρατηρώντας τον πόνο των άλλων» (μετάφραση: Σεραφείμ Βελέντζας, εκδόσεις Scripta, 2003). H Sontag, με πολλά και διαφορετικά παραδείγματα, εξετάζει τους τρόπους περιγραφής και μετάδοσης της καταστροφής, του δράματος, της τραγωδίας, του πολέμου μέσω διαφόρων αναπαραστατικών συστημάτων, φυσικά και μέσω της τέχνης. Δυστυχώς, όμως, στη μελέτη της δεν περιλαμβάνει τα κόμικς και τους πολλαπλούς τρόπους που μετέρχονται οι δημιουργοί τους για να αφηγηθούν τον «πόνο των άλλων». Η Hillary Chute, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου και πολυγραφότατη σε θέματα θεωρίας και ιστορίας των κόμικς, συμπληρώνει αυτό το κενό με το βιβλίο της «Disaster Drawn – Visual Witness, Comics, and Documentary Form» (εκδόσεις Belknap, 2016). Από ένα τέτοιο βιβλίο δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν τα μεγάλα έργα των κόμικς των τελευταίων δεκαετιών, όπως το εν μέρει βιογραφικό και αυτοβιογραφικό «Maus» του Art Spiegelman για το Ολοκαύτωμα, το «Palestine» και άλλα ντοκουμέντα του Joe Sacco με τον δημιουργό ως αυτόπτη μάρτυρα του παλαιστινιακού δράματος, το «I Saw It» του Keiji Nakazawa για την ατομική βόμβα στη Χιροσίμα κ.λ.π. Με τα δεκάδες παραδείγματά της η Chute εξηγεί με απόλυτα πειστικό τρόπο ότι τα κόμικς αποτελούν ένα ιδανικό μέσο καταγραφής των μεγάλων και των μικρότερων στιγμών της ιστορίας, ιδιαίτερα των τραγικών. Οι δημιουργοί των κόμικς, πότε ως αυτόπτες μάρτυρες, πότε ως βιογράφοι, δημοσιογράφοι και ρεπόρτερ, πότε ως αφηγητές γεγονότων, έχουν εμπλουτίσει σημαντικά την ιστορική γνώση και έχουν καταφέρει να προσελκύσουν σε αυτήν ένα πολυπληθές κοινό, μέρος του οποίου δύσκολα θα διάβαινε τον Ρουβίκωνα της ανάγνωσης βιβλίων για την Ιστορία. Τέτοια βιβλία κόμικς με θέμα τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, την Κατοχή και την Αντίσταση κυκλοφορούν πλέον αρκετά και στην Ελλάδα («Ξημέρωσε ο Θεός τη μέρα» των Ζαφειριάδη και Πέτρου, «Αμανίτα Μουσκάρια» των Μεθενίτη και Πέτρου, το συλλογικό «Ένα γλυκό ξημέρωμα» κ.ά.). Αυτές τις μέρες (και κάθε μέρα) επιλέξτε τα, διαβάστε τα, δωρίστε τα! Και το σχετικό link...

Μετά την 11η Σεπτεμβρίου του 2001 δημιουργήθηκαν και δημοσιεύτηκαν αμέτρητα κόμικς με θέμα τους την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους με τους χιλιάδες νεκρούς. Κόμικς που κατά πλειονότητα εξήραν τον ηρωισμό των πυροσβεστών και των αστυνομικών, τόνωναν το ηθικό των Αμερικανών, θρηνούσαν για τα θύματα, χαλύβδωναν τον πατριωτισμό. Υπήρξαν ωστόσο και ορισμένα που κράτησαν μια πιο κριτική στάση… Στο εξαιρετικό βιβλίο της με τίτλο «Παρατηρώντας τον Πόνο των Άλλων» (εκδόσεις Scripta) για τον τρόπο μετάδοσης της φρίκης, της βίας, του πολέμου μέσω εικόνων και κειμένων, η Susan Sontag αναρωτιέται: «Τι σημαίνει να διαμαρτύρεσαι για την οδύνη, ποια η διαφορά αν απλώς την αναγνωρίζεις;» Και συνεχίζει: «Η συμπόνια δεν είναι σταθερό συναίσθημα. Χρειάζεται να μεταφραστεί σε δράση, αλλιώς μαραίνεται. Το ερώτημα είναι τι γίνονται τα αισθήματα που προκλήθηκαν, η γνώση που μεταδόθηκε […] Όσο αισθανόμαστε συμπόνια, θεωρούμε πως δεν γινόμαστε συνεργοί σ’ αυτό που προκάλεσε την οδύνη. Η συμπόνια μας διακηρύσσει τόσο την αθωότητά μας όσο και την ανικανότητά μας». Τα περισσότερα κόμικς που κυκλοφόρησαν τους αμέσως επόμενους μήνες από τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001 επικεντρώθηκαν στη συμπόνια, στους ηρωισμούς, στον αλτρουισμό, στην αυταπάρνηση, στη θλίψη, στο εθνικό καθήκον, αλλά και σε εναλλακτικές εκδοχές της Ιστορίας όπου ατρόμητοι υπερήρωες επενέβαιναν και «διόρθωναν» την πραγματικότητα με ανδραγαθήματα και πράξεις αυτοθυσίας. Κάποια άλλα, ευτυχώς, προσπάθησαν να αιτιολογήσουν, να παρατηρήσουν το «πριν» και να κριτικάρουν αυστηρά το «μετά». Το περιοδικό «World War 3», μια ιστορική αντιπολεμική έκδοση μιας ομάδας εναλλακτικών δημιουργών με ακτιβιστική και κινηματική δράση, αφιέρωσε στα τέλη του 2001 ένα ολόκληρο τεύχος (James Romberger, Chris Cardinale, Spain Rodriguez, Ryan Inzana, Seth Tobocman, Tom Tomorrow, Sue Coe, Ron English κ.ά.) στη μέρα που (δεν) άλλαξε τον κόσμο. Η Becky Minnich, σε μια αυτοβιογραφική δισέλιδη ιστορία της, κατέληγε ως εξής: «Οι ΗΠΑ κατά τον Ψυχρό Πόλεμο έδωσαν χρήματα, όπλα και γνώση σε ορισμένους από τους πιο αδίστακτους θρησκευτικούς ζηλωτές από την εποχή των Σταυροφοριών. Οτιδήποτε για να σταματήσουν τους κομμουνιστές. Τώρα, αθώοι άνθρωποι πληρώνουν το τίμημα. Εμπρός, λοιπόν, εξοργιστείτε. Αλλά μην μπερδευτείτε. Δεν έχουμε τέτοια πολυτέλεια». Σε ανάλογο ύφος ο Peter Kuper έγραφε: «Στο όνομα της εθνικής ασφάλειας θα επιτρέψουμε στους εαυτούς μας να μας υπαγορεύουν πώς θα εκφράζουμε τη γνώμη μας, πώς θα συνομιλούμε για τις ιδέες μας και πώς θα συζητούμε για τις σημαντικές αποφάσεις που επηρεάζουν τις ζωές μας και το μέλλον των παιδιών μας; Αν και αισθάνομαι αβεβαιότητα και τρόμο όπως όλοι για το ποιες νέες τρομοκρατικές πράξεις μάς περιμένουν, είμαι απόλυτα βέβαιος για τον κίνδυνο που κρύβεται στις αποφάσεις των πολιτικών που εκμεταλλεύονται κυνικά τον φόβο μας για να μας χειραγωγήσουν». Σε πιο δραματικούς τόνους, η Nicole Schulman στην ιστορία της με τίτλο «Deconstruction», τόνιζε: «Οι λαοί των ΗΠΑ και του Αφγανιστάν έχουν πληρώσει το μέγιστο τίμημα για τις αμαρτίες των ηγετών τους. Δεν πρέπει να υποκρινόμαστε πια στους εαυτούς μας για την κρίση ανθρωπίνων δικαιωμάτων που δημιουργούμε με την πρόσφατη στρατιωτική δράση μας και τις συνέπειες που θα έχει στις επόμενες γενιές, τις δικές τους και τις δικές μας». Λίγους μήνες αργότερα, στον συλλογικό τόμο «9-11, Emergency Relief», περίπου εξήντα δημιουργοί του εναλλακτικού φάσματος (Harvey Pekar, Jeff Smith, Ted Rall, Alex Robinson, James Kochalka, Shannon Wheeler, κ.ά.) φιλοτέχνησαν μικρές ιστορίες, εστιάζοντας στα προσωπικά τους συναισθήματα και στις στιγμές που έζησαν αυτοί και οι οικείοι τους κατά τη διάρκεια των επιθέσεων στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου. Με σπαρακτικό τρόπο ο Jim Harrison αντιδιαστέλλει τους θριάμβους της ανθρωπότητας, όπως η κατάκτηση του Διαστήματος και το ταξίδι στη Σελήνη, με τις χειρότερες στιγμές της, όπως η επίθεση στους Δίδυμους Πύργους, για να μιλήσει για τις αντιφάσεις της γενιάς μας. Ο Fly οδυνηρά συνειδητοποιεί αυτό που άλλοι λαοί βιώνουν καθημερινά εξαιτίας του αμερικανικού ιμπεριαλισμού: «Όλοι λένε πως αυτό που ζούμε μοιάζει με ταινία. Φυσικά… Στην “πραγματική ζωή” μας εκπαίδευσαν να αναμένουμε μόνο αυτά που μας προετοίμασαν να αποδεχόμαστε. Κάτι τέτοιο θα έβλεπες στη Βηρυτό. Όχι εδώ! Σε κάποια από τις χώρες που βομβαρδίζουμε. Όπως η Σερβία. Όχι εδώ! […] Τώρα μας “ενθαρρύνουν” να παραιτηθούμε από τα δημοκρατικά δικαιώματά μας για να διατηρήσουμε τη δημοκρατία. Οι “ηγέτες” μας πανικοβάλλονται και κηρύσσουν πόλεμο στην τρομοκρατία για να σβήσουν το Κακό από προσώπου Γης. Ακούγεται σαν κακό, αποβλακωτικό ηρωικό κόμικ…». Η έκπληξη, όμως, στον συγκεκριμένο τόμο είναι η συμμετοχή του εμβληματικού Will Eisner με ένα σχέδιο που τιτλοφορείται «Reality 9/11» για τον εμβρόντητο, παγωμένο, έντρομο, αλλά πάντα καθηλωμένο στην πολυθρόνα του Αμερικανό τηλεθεατή. Μαζί με τους Πύργους κατέρρευσαν και τα δικαιώματα Το 2002, με αφορμή την 11η Σεπτεμβρίου, κυκλοφόρησε επίσης ο τόμος του «The Comics Journal» με τίτλο «Cartoonists on Patriotism» και συμμετοχές σημαντικών καλλιτεχνών, όπως οι Kim Deitch, Rick Geary, Bill Griffith, Johnny Ryan, Joe Sacco κ.ά. Σε αυτόν, ο Mark Martin εξομολογείται πώς έπεσε θύμα ενός κρούσματος λογοκρισίας από την Dark Horse λόγω των «ανάρμοστων» λέξεων που χρησιμοποίησε για τους τρομοκράτες, ο Peter Kuper αφηγείται χωρίς λόγια τη σχέση αιτίας-αιτιατού που συνδέει μια αμερικανική βόμβα σε μια αραβική χώρα με μια αεροπειρατεία που καταλήγει σε εκατόμβη νεκρών, ενώ ο Sam Henderson, στην ιστορία «America: 250 Years of Channeling Aggression», σχολιάζει σαρκαστικά την ευκολία με την οποία η Αμερική επινοεί εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς και με την κατάλληλη καθοδήγηση τους μετατρέπει σε αποδιοπομπαίους τράγους για να εκτονώνεται η εκάστοτε διογκούμενη οργή. Τέλος, το 2004, λίγο πριν από τη δεύτερη εκλογή του Τζορτζ Μπους του νεότερου, η εταιρεία Fantagraphics κυκλοφόρησε τον τόμο με τον εύγλωττο τίτλο «The Bush Junta», με συμμετοχές είκοσι πέντε δημιουργών κόμικς (Carol Swain, Penny Van Horn, Mark Landman κ.ά.) και στόχο να αποκαλύψει τα εγκλήματα του τότε προέδρου των ΗΠΑ και να αποτρέψει τους ψηφοφόρους από το να τον επιλέξουν ξανά. Λόγω του θέματος και της χρονικής απόστασης από τα γεγονότα, οι καλλιτέχνες που παίρνουν μέρος επιτίθενται σφοδρότατα στον Μπους: o Seth Tobocman περιγράφει τις σχέσεις διαπλοκής του με οικονομικά συμφέροντα μετά την 11η Σεπτεμβρίου, ο Ted Rall αιτιολογημένα προβλέπει ότι η οργή απέναντι στις ΗΠΑ δεν έχει ακόμα κορυφωθεί και ο Mack White εξηγεί πως το Patriot Act του Μπους είχε ως μοναδικά θύματά του τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα στις ΗΠΑ. Όλα τα προαναφερθέντα κόμικς, ωστόσο, αποτέλεσαν την εξαίρεση στον κανόνα που «επεβλήθη» από το «πατριωτικό πνεύμα εθνικής ανάτασης» εκείνων των ημερών. Μπόρεσαν όμως να αρθρώσουν έναν, έστω και περιθωριακό, λόγο απέναντι στο κυρίαρχο μανιχαϊστικό αφήγημα. Και να υπενθυμίσουν ότι στον πραγματικό κόσμο εκεί έξω, τα μπράτσα του Σούπερμαν, τα gadgets του Μπάτμαν και οι ιστοί του Σπάιντερμαν δεν έχουν και πολύ μεγάλη αξία. Και το σχετικό link...