Αναζήτηση στην Κοινότητα

Εβδομήντα χρόνια κλείνουν από τη δημοσίευση του «Περσέας και Ανδρομέδα», του πρώτου τεύχους Κλασικών Εικονογραφημένων από Έλληνες δημιουργούς και την αρχή της σειράς Κλασικών βασισμένων στο ελληνικό εθνικό αφήγημα. Εξώφυλλο του πρώτου τεύχους της ελληνικής σειράς ιστοριών «Περσέας και Ανδρομέδα» Η χρονιά που μας αφήνει περιλαμβάνει τις επετείους 70 χρόνων από δύο μεγάλες στιγμές του ελληνικού αναγνώσματος: την επέτειο του πρώτου τεύχους του «Μικρού Ήρωα» και του πρώτου τεύχους της σειράς «Από τη Μυθολογία και την Ιστορία της Ελλάδος» των Κλασικών Εικονογραφημένων. Από τη μία ο πρώτος μεγάλος, μεταπολεμικός «ήρως». Από την άλλη η πρώτη μεγάλη σειρά ελληνικών κόμικς, ενδιαφέρουσα από ιστορικής άποψης τόσο λόγω της εγχώριας πρωτοπορίας της και των σπουδαίων συντελεστών της όσο και λόγω της αποτύπωσης της δικής της εποχής: της συντηρητικής, μετεμφυλιακής Ελλάδας. Η εικονογραφημένη «αμερικανική εισβολή» Πώς άρχισαν όλα αυτά; Στον δύσκολο, ψυχροπολεμικό Μάρτιο του 1951, γίνεται το θαρραλέο άλμα των Κλασικών Εικονογραφημένων στο ελληνικό έδαφος με τους «Άθλιους» του Βίκτωρος Ουγκώ. Η αυθεντική αμερικανική σειρά του εκδότη Άλμπερτ Κάντερ είχε στόχο την εκλαΐκευση της λογοτεχνίας για το ευρύ παιδικό κοινό. Όταν κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα από τις εκδόσεις «Ατλαντίς» των αδελφών Μιχάλη, Γιώργου και Κώστα Πεχλιβανίδη, τα πολύχρωμα εντυπωσιακά τεύχη της έγιναν ανάρπαστα από τους νεαρούς αναγνώστες. Η επιτυχία του εντύπου προκάλεσε και τις αναμενόμενες συντηρητικές αντιδράσεις: δάσκαλοι, γονείς, ακαδημαϊκοί όπως ο Παπανούτσος κι ο Πανσέληνος τα κατηγόρησαν τόσο για «εκχυδαϊσμό της λογοτεχνίας» όσο και για «αμερικανική πολιτιστική επίθεση» με «φανταχτερά, ευτελή σχέδια». Αυτές οι επικρίσεις σίγουρα έβαλαν τους εκδότες σε σκέψεις. Ο Παντελής Πεχλιβανίδης, γιος του εκδότη Γιώργου, είχε ισχυριστεί σε συνέντευξή του πως ο ίδιος ο Κάντερ προέτρεψε τους Έλληνες εκδότες για δημιουργία ελληνοκεντρικών ιστοριών, τόσο λόγω του ενδιαφέροντός του για την αρχαία γραμματεία όσο και λόγω των «λαθών» αμερικανικών τευχών, όπως στην «Ομήρου Ιλιάδα». Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος διά χειρός Μποστ Το σίγουρο είναι πως τον Οκτώβριο του 1953, οι εκδόσεις «Ατλαντίς» κυκλοφόρησαν το επόμενο, ακόμα πιο θαρραλέο βήμα, το τεύχος «Περσέας και Ανδρομέδα» βασισμένο στον αρχαίο μύθο. Το σενάριο υπέγραφε ο Βασίλης Ρώτας και το σχέδιο ο Κώστας Γραμματόπουλος, ενώ ένας υπότιτλος στο εξώφυλλο έγραφε: «Από την Μυθολογία και την Ιστορία της Ελλάδος». Το κόμικς βρήκε μεγάλη αποδοχή και οδήγησε στη δημιουργία ακόμα 90 τευχών βασισμένων στο ελληνικό εθνικό αφήγημα, τα οποία κυκλοφορούσαν σχεδόν εναλλάξ με τα αμερικανικά μέχρι και τη δεκαετία του ’60. Από τον Όλιβερ Τουίστ στον Κολοκοτρώνη Η νέα σειρά πετύχαινε με έναν σμπάρο δυο τρυγόνια: από τη μια αντέκρουε τους επικριτές των Κλασικών για «αμερικανοποίηση» και από την άλλη προσείλκυε ακόμα περισσότερο κοινό. Ο τίτλος της τα έλεγε όλα: τα κόμικς αυτά βασίζονταν στο μακραίωνο ελληνικό εθνικό αφήγημα από τα ομηρικά έπη μέχρι τον Κρητικό Αγώνα. Στόχος τους δεν ήταν η μεταφορά σε κόμικς λογοτεχνικών έργων, μα η μεταφορά των εθνικών μύθων, ακόμα και η χρήση τους ως εκπαιδευτικού υλικού. Μέσα από τις σελίδες τους παρέλασαν ηρωικοί φουστανελάδες, θαρραλέοι Αθηναίοι και υπερηρωικοί Βυζαντινοί ακρίτες που θριάμβευαν ενάντια σε κακομούτσουνους αλλόφυλους κακούς, πετώντας πομπώδη λόγια περί αδιάκοπου ελληνικού έθνους. Στη νέα σειρά, τα λογοτεχνικά αμερικανικά Κλασικά Εικονογραφημένα βαφτίστηκαν στην κολυμπήθρα του μετεμφυλιακού συντηρητισμού και του διδακτισμού του έθνους-κράτους, αναδυόμενα ως Εθνικά Εικονογραφημένα. Το Κλασικό είχε γίνει Εθνικό. Η βρετανική έκδοση του «Δαίδαλος και Ίκαρος». Ορισμένα ελληνικά τεύχη αρχαιοελληνικής θεματολογίας κυκλοφόρησαν και μεταφρασμένα στην Αγγλία. Τα 91 τεύχη της σειράς μπορούν να καταταχθούν σε 4 κατηγορίες με βάση το θέμα τους: Αρχαία Ελλάδα (μυθολογία, γραμματεία, ιστορία), Βυζάντιο (βιογραφίες αυτοκρατόρων και προσωπικοτήτων), Επανάσταση του 1821 (βιογραφίες αγωνιστών, μάχες) και Νεοελληνική Γραμματεία (κρητική λογοτεχνία, δημώδης παράδοση και βιβλία του 19ου αιώνα). Εντύπωση προκαλεί πως ανάμεσα στους τίτλους τής – απευθυνόμενης σε παιδιά – σειράς κυκλοφόρησαν μεταφορές αρχαίων τραγωδιών, όπως «Πέρσες» και «Οιδίπους Τύραννος», και έργων σαν τον «Λουκή Λάρα» του Βικέλα και τη «Βαβυλωνία» του Βυζάντιου! Δημιουργοί, φανφάρες και deadlines Άλλο ένα αξιοσημείωτο των ελληνικών Κλασικών είναι πως οι δημιουργοί τους, διαπρεπείς όλοι στο αντικείμενό τους, δεν είχαν ξαναφτιάξει ποτέ τους κόμικς! Οι σεναριογράφοι τους ήταν φτασμένοι λογοτέχνες και γνώστες της ελληνικής ιστορίας και φιλολογίας, μέλη της Αντίστασης κατά την Κατοχή και υπέρμαχοι της δημοτικής γλώσσας, όπως η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη (στιχουργός του Ύμνου του ΕΑΜ), η Γεωργία Δεληγιάννη-Αναστασιάδη, ο pulp συγγραφέας Νίκος Ρούτσος και φυσικά ο πρωτεργάτης της σειράς Βασίλης Ρώτας. Όλοι αρχικά μεταφραστές των αμερικανικών τευχών, ανέλαβαν τη συγγραφή των κόμικς βασισμένοι στην εμπειρία τους με τα αμερικανικά πρωτότυπα και στις γνώσεις τους πάνω στη συγγραφή για παιδιά. Ο λόγος τους είναι απλός, λαϊκός, κατανοητός κι ευχάριστος στην ανάγνωση, με πυκνά όμως λόγια που σπάνια απέφευγαν τις κλισέ εθνικιστικές φανφάρες της εποχής. Η ομάδα των εικονογράφων ήταν ακόμα πιο ανομοιογενής: στον αρχικό συνδυασμό βρίσκονταν οι Κώστας Γραμματόπουλος, Βασίλης Ζήσης, Νίκος Καστανάκης, Παύλος Βαλασάκης, Γιώργος Βακαλό και Μέντης Μποσταντζόγλου, ενώ στη συνέχεια προστέθηκαν οι νεαροί φοιτητές της Καλών Τεχνών Γιάννης Δραγώνας, Γεράσιμος Λιβιεράτος, Τάκης Κατσουλίδης και αρκετοί ακόμα. Χαράκτες, ζωγράφοι, γραφίστες και γελοιογράφοι, διαπρεπείς ή πρωτάρηδες, οι σχεδιαστές έμπασαν το δικό τους στιλ στην πρωτόγνωρη για αυτούς γλώσσα των κόμικς, καταλήγοντας όμως αρκετές φορές σε ατσούμπαλα αισθητικά αποτελέσματα, στήνοντας άβολα το πυκνό κείμενο με τα σκίτσα. Σε κάθε περίπτωση, τα ετερόκλητα κόμικς τους έπλασαν μια ξεχωριστή αισθητική από εκείνη των Αμερικανών ομοτέχνων τους που σε κάποια τεύχη εντυπωσιάζει ακόμα και σήμερα. Και φυσικά, όλα αυτά λίγο απασχολούσαν τους νεαρούς αναγνώστες που καταβρόχθιζαν το κάθε νέο τεύχος. Οι 4 θεματικές των ελληνικών Κλασικών: Αρχαία Ελλάδα, Βυζάντιο, 1821 και Νεοελληνική Γραμματεία. Οι συνθήκες εργασίας στα Κλασικά δεν ήταν εύκολες. Από άρθρο του Παύλου Βαλασάκη μαθαίνουμε για τα μικρά χρονικά περιθώρια (deadlines) παράδοσης μεγάλου όγκου σελίδων και για τις χαμηλές πληρωμές. Λόγοι που οδηγούσαν σε σχεδιαστικές προχειροδουλειές και που, μαζί με το στίγμα του «φτηνού και χαμηλού αναγνώσματος» που δεν μπόρεσε να αποβάλει το έντυπο, οδήγησαν πολλούς δημιουργούς στην ανωνυμία μέσα στα τεύχη. Έκθεση στο Ψηφιακό Μουσείο Κόμικς Εν όψει της επετείου της σειράς, το Ψηφιακό Μουσείο Κόμικς (comicsmuseum.gr), γνωστός ιστότοπος ψηφιακών εκθέσεων της Comicdom Press γύρω από τα κόμικς, διοργάνωσε από τον Μάιο τη διαδικτυακή έκθεση «Κλασικά Εικονογραφημένα: Οι Αθάνατες Ελληνικές Δημιουργίες» σε επιμέλεια του γράφοντος. Σε αυτήν βρίσκονται σελίδες, βιογραφικά δημιουργών και αναφορές στις ιστορικές συνθήκες που καλλιέργησαν τη σειρά. Στη μεγάλη αυτή έκθεση, ο επισκέπτης μπορεί ελεύθερα να ξεναγηθεί σε ένα από τα πρώτα, άτσαλα υπό το σύγχρονο πρίσμα μα θαρραλέα βήματα Ελλήνων δημιουργών στην 9η Τέχνη, τους παππούδες των σύγχρονων ελληνικών κόμικς. ● Γνωρίστε περισσότερα για τη σειρά στην έκθεση του Ψηφιακού Μουσείου Κόμικς «Κλασικά Εικονογραφημένα: Οι Αθάνατες Ελληνικές Δημιουργίες» στο comicsmuseum.gr Και το σχετικό link...

Στη μνήμη των 20 χρόνων από τον θάνατο του μεγάλου εικαστικού και δασκάλου Κώστα Γραμματόπουλου, το Καρέ Καρέ προβάλλει το έργο του για την 9η Τέχνη. Ο Κώστας Γραμματόπουλος Ζωγράφος, εικονογράφος, καθηγητής και πρύτανης της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, πρωτοπόρος και ρηξικέλευθος χαράκτης, ο Κώστας Γραμματόπουλος (1916-2003) ήταν αναμφίβολα μια μεγάλη και πολυσχιδής προσωπικότητα της νεοελληνικής Τέχνης. Λαϊκός και προσιτός, καθώς γενιές Ελλήνων μεγάλωσαν με τις εικόνες που δημιούργησε για το περίφημο Αλφαβητάριο «Τα Καλά Παιδιά», αριστερός μέσα από τις δράσεις και τις αφίσες του για το ΕΑΜ και ταυτόχρονα εθνικός με τον ελληνοκεντρισμό των έργων του. Πολλά έχουν γραφτεί για εκείνον, μία όμως μικρή και ξεχωριστή γωνιά του έργου του έχει ελαφρώς περάσει στην αφάνεια: τα κόμικς του! Το διάσημο «Αλφαβητάριο» Συγκαταλέγονται – ή τσουβαλιάζονται – στον τομέα των εικονογραφήσεών του. Με τη σύγχρονη συζήτηση και μελέτη πάνω στα κόμικς, οφείλουμε να τα δούμε με άλλη οπτική, μιας και η εικονογράφηση ενός βιβλίου και ο σχεδιασμός ενός κόμικς αποτελούν δύο διαφορετικές μορφές Τέχνης με δικό τους λεξιλόγιο. Εξάλλου, ένας παρατηρητικός αναγνώστης θα αντιληφθεί πως με τον ζήλο που προσέγγισε τα εν λόγω κόμικς ο καλλιτέχνης πρέπει να είχε καταλάβει τη διαφορά ανάμεσα στις δύο αυτές τέχνες. Μα για ποια κόμικς μιλάμε; Αν και λίγα στον αριθμό, ο Κώστας Γραμματόπουλος σχεδίασε κάποια από τα πρώτα τεύχη της ελληνικής σειράς των Κλασικών Εικονογραφημένων σε σενάρια του μεγάλου Βασίλη Ρώτα. Το 1951, οι αδελφοί Πεχλιβανίδη με την εκδοτική τους «Ατλαντίς» φέρνουν στα ελληνικά περίπτερα τα αμερικανικά «Κλασικά Εικονογραφημένα». Τα κόμικς αυτά, παρά το κυνήγι μαγισσών που τα υποδέχτηκε, γίνονταν ανάρπαστα. Οι μεταφράσεις των κειμένων από λογοτέχνες/υποστηρικτές της δημοτικής και λαϊκής έκφρασης όπως ο Ρώτας και η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη κάνουν τη γλώσσα τους πιο απολαυστική και προσιτή στον φτωχό παιδόκοσμο του ’50. Το 1953, οι εκδότες αποφασίζουν μια νέα κατεύθυνση για τη σειρά: τη σειρά τευχών «Από την Μυθολογία και την Ιστορία της Ελλάδος», με πρωτότυπα σενάρια των μεταφραστών της σειράς, εικονογραφημένα από Έλληνες καλλιτέχνες και βασισμένα στο ελληνικό εθνικό αφήγημα. Θα ήταν η πρώτη μεγάλη ελληνική σειρά κόμικς. Εκείνον τον χρόνο, ο 37χρονος Γραμματόπουλος ήταν ένας πετυχημένος χαράκτης και εικονογράφος, βραβευμένος για την εικονογράφηση του Αλφαβηταρίου «Τα Καλά Παιδιά» και άρτι παντρεμένος με την Αλκμήνη Νικολαΐδου. O βιοπορισμός – πόσο μάλλον για έναν νιόπαντρο – θα στάθηκε κίνητρο για να εργαστεί στα «Κλασικά». Ο πολιτικός προσανατολισμός του μπορεί επίσης να έπαιξε ρόλο, μιας και οι υπόλοιποι καλλιτέχνες που κλήθηκαν πρώτοι στα «Κλασικά» (Ζήσης, Καστανάκης, Μποστ) ήταν ως επί το πλείστον, όπως και οι συγγραφείς τους, αριστεροί. Δεν αποκλείεται επιπλέον, ο Γραμματόπουλος να γνωριζόταν ήδη με τον Ρώτα και τη Μαυροειδή από την Αντίσταση. Κι έτσι, βρέθηκε να είναι σχεδιαστής του ιστορικού πρώτου τεύχους των ελληνικών «Κλασικών Εικονογραφημένων» που κυκλοφόρησε τον Οκτώβρη του 1953, του «Περσέας και Ανδρομέδα» σε κείμενο του Βασίλη Ρώτα. Σχεδόν χαρακτική σύνθεση από την πρώτη σελίδα του «Περσέας και Ανδρομέδα» Τα τεύχη των «Κλασικών» που σχεδίασε ο Γραμματόπουλος ήταν μονάχα πέντε. Τρία ενυπόγραφα («Περσέας και Ανδρομέδα» #43, «Κολοκοτρώνης» #55, «Θησέας και Μινώταυρος» #66) και δύο ανυπόγραφα. Όσον αφορά τα ανυπόγραφα, σύμφωνα με τον μελετητή Κυριάκο Κάσση, ο Γραμματόπουλος ξεπατίκωσε το σχέδιο του αμερικανικού τεύχους της «Ιλιάδας» για την ελληνική του δημοσίευση – κάτι που έκανε, κατά τη γνώμη μου, και με το αντίστοιχο τεύχος της «Οδύσσειας». Τα τεύχη που σχεδιάζει είναι ολόιδια στους διαλόγους και στη σκηνοθεσία με τα αυθεντικά αλλά με συγκεκριμένες διορθώσεις στις «αμερικανιές», ξανασχεδιάζοντας παραδείγματος χάριν, τον ξυρισμένο, χολιγουντιανό Οδυσσέα του αμερικανικού τεύχους με μαύρη αρχαιοελληνική γενειάδα και κώμη. Ο… Αμερικάνος Οδυσσέας (αριστερά) και ο Οδυσσέας του Γραμματόπουλου (δεξιά) από την «Οδύσσεια» Τα υπόλοιπα τρία, που φέρουν το όνομά του ως σχεδιαστή, είναι λαμπρά αποτελέσματα της χημείας του με τον Ρώτα. Ο 64χρονος τότε Κορίνθιος συγγραφέας, βαθύς γνώστης της Ιστορίας και ήδη 30 χρόνια βουτηγμένος στη θεατρική συγγραφή, ήξερε πώς να μεταφέρει μια ιστορία σε διαλόγους. Ήξερε επίσης πώς να γράψει για παιδιά, έχοντας γράψει ήδη θεατρικά και θεωρητικά κείμενα για το παιδικό θέατρο. Ο Γραμματόπουλος από τη μεριά του ανταποκρίνεται πλήρως στις περιστάσεις καθώς, χωρίς να έχει ασχοληθεί ποτέ με το Μέσο, καταφέρνει να προσαρμόσει στα κόμικς τα χαρακτηριστικά του στιλ του. Το σχέδιό του θυμίζει ξεκάθαρα χαρακτικά έργα, με έντονη παρουσία μαύρου και γραμμοσκιάσεων όπως στην τεχνική της ξυλογραφίας. Το σχέδιό του, δωρικό και μετρημένο, με κάθε καρέ να μοιάζει με αυτόνομο χαρακτικό έργο και ευθείες αναφορές στην αρχαία ελληνική Τέχνη, είναι εξιδανικευτικό αλλά και γκροτέσκο ή κωμικό όταν χρειάζεται. Χαρακτηριστική είναι η απόδοση της στρατιάς του Δράμαλη στον «Κολοκοτρώνη» που μοιάζει τρομακτική στην προέλασή της αλλά κωμική (σαν φιγούρες του Καραγκιόζη) στην ήττα στα Δερβενάκια. Πολλές από αυτές τις επιλογές ίσως έγιναν και υπό την καθοδήγηση του Ρώτα ή και των εκδοτών. Οι Τούρκοι στον «Κολοκοτρώνη» τσαλακώνονται στα Δερβενάκια σαν φιγούρες θεάτρου σκιών Ίσως πιο άτσαλα στον «Περσέα» και στον «Θησέα» αλλά πιο εύρυθμα και με περισσότερα σκηνοθετικά πειράματα στον «Κολοκοτρώνη», οι δύο δημιουργοί γράφουν ιστορία στο Μέσο. Οι εικόνες του Γραμματόπουλου που θυμίζουν ταυτόχρονα λαϊκή τέχνη και χαρακτική, δίνοντας κατάλληλη υπόσταση στον καθημερινό γάργαρο λόγο του Ρώτα, συνθέτουν ένα τρομερό δέσιμο σεναριογράφου-σχεδιαστή οι οποίοι γεννούν ευφάνταστες και διασκεδαστικές ιστορίες για παιδιά, αναπαράγοντας, βέβαια, τους εθνικούς μύθους της εποχής. Στους διαλόγους του Ρώτα και στα σχέδια του Γραμματόπουλου δεν πέφτει ο ίσκιος της μίμησης των αμερικανικών προτύπων ούτε υπάρχει η αναμενόμενη αδεξιότητα πρωτάρηδων σε ένα νέο Μέσο. Πρόκειται για ατόφια τέχνη για τον λαό, στα επίπεδα του θεάτρου σκιών του Σπαθάρη, των λαϊκών αναγνωσμάτων του «Μικρού Ήρωα» και των τραγουδιών του Τσιτσάνη. Αφίσα του Γραμματόπουλου για το ΕΑΜ Όμως η συνεργασία του Γραμματόπουλου με τα «Κλασικά» δεν μακροημέρευσε. Το 1954 φεύγει με υποτροφία για περαιτέρω σπουδές στο Παρίσι, απ’ όπου θα γυρίσει μετά από 4 χρόνια με καινούργιες ιδέες και με δική του έδρα στην ΑΣΚΤ. Η πορεία του θα έπαιρνε πια νέα τροχιά. Κανείς δεν μπορεί να ξέρει αν θα συνέχιζε την πορεία του στα «Κλασικά» αν δεν πήγαινε στο Παρίσι. Άξιο αναφοράς είναι πως η γυναίκα του, Αλκμήνη, σχεδίασε κι εκείνη ένα τεύχος της σειράς, το «Ορφέας και Ευρυδίκη», σε σενάριο Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη, το πρώτο ελληνικό κόμικς φτιαγμένο από γυναίκες δημιουργούς. Κι ας μη μάθουμε ποτέ τι μετέπειτα πορεία θα είχε ο Γραμματόπουλος στα κόμικς, θα έχουμε πάντα τους λιγοστούς καρπούς που έδωσε, από τα πρώτα έργα της νεαρής τότε ελληνικής 9ης Τέχνης. Και το σχετικό link...